1 Илларионов а- критерии экономической беаошемаста. // Вопросы экономики

Asosiy tayanch tushuDchaiar
Xavf. xavfsizlik, milliy xavfsizlik, iqtisodiy xavfsizlik, dav
latning iqtisodiy xavfsizligi. korxona xavfsizligi,shaxs xavf
sizligi. moliyaviy xavfsizlik, ekologik xavfsizlik, kompensatsion
salohiyat, xavfsizlik ko'rsatkichlari, xavfsizlikning quyi chega-
rasi, iqtisodiy talidid. mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta’min
lash konsepsiyasi.
Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar
1. Xavfsizlik tushunchasining mazmuni nima?
2. Milliy xavfsizlik tushunchasining mohiyati va tarkibi
nimalardan iborat?
3. Iqtisodiy xavfsizlik nima?
4. Iqtisodiy xavfsizlikning tarkibi nimalardan iborat?
5. Iqtisodiy xavfsizlik ko'rsatkichlari o'z icliiga qanday
ko'rsatkichlarni oladi?
6. Xavfsizlikning quyi chegarasi,
deganda nimani
tushunasiz?
7. Iqtisodiy xavfsizlikning shakllarini ko'rsatib bering.
8. Shaxsning iqtisodiy xavfsizligini tavsiflab bering.
9. O'zbekistonda iqtisodiy xavfsizlikning ta'minlanganligini
makroiqtisodiy ko'rsatkichlar asosida tavsiflab bering.
10. Iqtisodiy tahdid nima va uning namoyon bo'lish
shakllari nimalardan iborat?
11. Davlatning iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash siyosa-
tining mohiyatini va asosiy yo'nalishlarini aytib bering.
12. Mamlakatning iqtisodiy xavfsizlik konsepsiyasi, de
ganda nimani tushunasiz va uning mazmunini tushuntirib
bering.
216
XII BOB. BOZOR IQTISODIYOTIDA DAVLATNING
MAKROIQTISODIY MUVOZANATNI TA’M INLASH VA
INQIROZGA QARSHI SIYOSATI
12.1. Makroiqtisodiy muvozanat va uaing namoyon
bo4lish shakllari
Iqtisodiyotdagi barcha murakkab takror ishlab chiqarish
aloqalari makroiqtisodiy muvozanat zaruratligini oshiradi.
Makroiqtisodiy muvozanat davlatning boshqaruvi ta’sirisiz
ijobiy natijalarga erisha olmaydi. Bozor iqtisodiyotida bunday
muvozanatni namoyon bo'lishining muhim shakli bo'lib, jami
talab va jami taklif barqarorligi hisoblanadi. Birinchi galda
obyektiv qonuniyat, ya’ni jamiyat daromadlari va xarajatlari
o'rtasidagi muvozanatning zarurati makrodarajada yuzaga

---

keladi. Bu muvozanatning aniq shakli bo'lib, jami taklif
(yaratilgan YalM) va jami talab (iste’mol etilgan YalM) o'r
tasidagi muvozanat hisoblanadi. Bozor mustaqil holda, davlat
aralashuvisiz ta’kidlangan muvozanatni ta’minlay olmaydi.
Jami talab va jami taklif o'rtasidagi muvozanat yuzaga
kelgan sharoitdagina makroiqtisodiy muvozanatga erishiladi.
Jami talab va jami taklif o'rtasidagi mutanosiblikda
ne'matlarni oldi-sotdisi, ma’ium bir muddat davomida mihiy
iqtisodiyotda islilab chiqarilgan va yakuniy iste’mol etishga
yo'naitirilgan jamg'arish, iste’mol va sof eksport bilan bog'liq
jami munosabatlar yig'indisi namoyon bo'ladi. Bu esa tovar va
xizmatlar bozori tushunchasidan xususiy bozorlar yig'indisi
(poyafzal bozori, gazlama bozori, qurilish mollari bozori,
qisliloq xo'jaligi mahsulotlari bozori va b.) lushunchasini farqli
ekanini bildhadi. Xususiy bozorlarda oraliq mahsulot laming
(xomashyo. material, yoqilg'i va b.) oldi-sotdi joylari mavjud.
217
Butun iqtisodiyot darajasida o‘zaro boglliqlikdagi
bozorlaming (ishlab chiqarish omillari bozori. melinat bozori,
pul bozori, moliya bozori va b.) umumiy tizimida tovar va
xizmatlar bozori markaziy zveno bo'lib hisoblanadi.
Iqtisodiyotda jami talab va jami taklif chambarchas
bog'liqlikda uchravdi. Jami talab — bu mavjud daromadlar va
narxlar darajasida talab eta olish mumkin bo'lgan tovar va
xizmatlar hajmidir. Jami taklif — bu mavjud narxlar darajasida
ishlab chiqarilgan va taklif etilgan tovar va xizmatlar umumiy
miqdoridir. Jami talab — bu iste'mol tovarlariga va xizmat-
larga va investitsion tovar va xizmatlarga bo'lgan talab. Jami
taklif ishlab chiqarilgan YalM ga teng bo'lib. jami talab uning
iste'mol etilgan qismidir.
Iqtisodiyotning sektorlari va ularning xarajatlariga mos
ravishda jami talabning tarkibiy qismi quyidagicha:
1. Uy xo'jaliklarining iste’mol xarajatlari.
2. Xususiy sektoniing investitsion xarajatlari.
3. Davlat budjeti tashkilotlarining tarkibi va ularni
rivojlantirish uchun investitsiya va moddiy sarllarga davlat
xarajati.
4. Sof eksport.
Ba’zi adabiyotlarda jami talab tarkibining uchinchi qis-
mida keltirilgan davlat budjeti tashkilotlariga qilinadigan
sarllar va moddiy investitsiya davlat xarajatlari davlat xarid
i
,
deb ham yuritiladi. U quyidagilami o‘z ichiga oladi: davlat
investitsiyasi. milliy mudofaaga xarajatlar, davlat tashkilotlari
xodimlariga ish haqlari va h. Bu o'rinda davlat tashkilotlari
xodimlariga beriladigan ish haqlari uy xo'jaliklarini iste'mol
xarajatlariga sarlini aks ettiradi bu esa ikki marotaba
hisoblashni keltirib chiqaradi. Uy xo'jalaiklarining iste’mol
xarajatlari. xususiy sektorning investitsion xarajatlari, davlat
xaridi va sof eksport yig'indisi iste'mol etilgan YalM
miqdoridan ko‘p boiishini keltirib chiqaradi.Taklif etilayotgan
jami talab tarkibi haqiqatga yaqinroqdir. U takror
hisoblashdan xoli.
Jami talabda investitsiya xususiy sektorda qanday bo'lsa
davlatda ham shunday hisobga olinadi. Shu sababli makroiq-
218
tisodiy investitsiya mikroiqtisodiydan farqlanadi. Shuday ekan
uy xo'jaliklari va firmalar uchun investitsiya nafaqat real
kapitalga qo‘yilma qilish, balki moliyaviy aktivlarga qo‘yilma
qilish ham hisoblanadi(aksiya, obhgatsiya va boshqa qimmatli
qog'ozlar). Makroiqtisodiy nuqtayi nazarda moliyaviy aktiv-
lanii (qimmatli qog'ozlar va b.) sotib olish investitsiya hisob-
lanmaydi. Investitsiya makroiqtisodiy nuqtayi nazardan faqat
real kapital xarid qilish va asosiy kapitalga mehnatni yollash
hisoblanadi.

---

Jami talab hajmi bir qator omillarga: uy xo'jalik! aiining ish
kuni, sotishdan olgan daromad I ariga, yakka tartibdagi tovar
ishiab chiqarish faoliyatiga, soliqqa tortish hajmiga, mam-
lakatdagi narxning umumiy darajasiga, muomaladagi naqd pul
miqdoriga, narx o'/garishining kutilishiga, kutilayotgan foyda-
ga, bank kredit foizlarining o'sishiga bogliq.
Jami talab va narx darajasi o'rtasidagi bogliqlik teskari,
biroq jami taklif va narx darajasi to'g'ri bog‘langan, ya’ni narx
darajasi qancha yuqori bo'lsa, taklif shuncha ko‘p bo'ladi.
Ishiab chiqarishga ta'sir etuvchi omillar bu jami taklifga
ham ta’sir etuvchi omillar hisoblandi.