1 Илларионов а- критерии экономической беаошемаста. // Вопросы экономики

---

11.3. Davlat tomonidan iqtisodiy xavfsizlikni ta’miniash
maqsadi va vazifalari
Xavfsizlikni, shu jumladan, iqtisodiy xavfsizlikni ta’min
lash davlat siyosatining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Buning uchun, awalambor, uning siyosiy-tashkiliy va huquqiy
asoslari yaratiladi. Ushbu maqsadda konsepsiya ishiab chi-
qiladi. Uni ishiab chiqish esa iqtisodiyot hoiatini obyektiv
1 Илларионов А- Критерии экономической беаошемаста. // Вопросы экономики. 1999, 
1 Прохожсв А, Корнилов М. О проблеме критериев и оценок экономической безопасно
и
экономика, № 4-5, ЖЮЗ. -е. 233.
208
baholashga hamda uning rivojlanish tamoyili va tendensi-
yalarini prognoz qilishga asoslanadi. Buning uchun iqtisodiy
xavfsizlikni belgilovchi vaziyat va holatlardagi sabab-oqibatlari
aniqlanadi. Shuningdek, iqtisodiy xavfsizlikni saqlash va
mustahkamlashga mas’ul, javobgar davlat organlari, taslikilot
va muassasalar belgilanadi.
Konsepsiyani ishlab chiqishda iqtisodiy xavfsizlik va
tahdidiarning haqiqiy holatini aniqlash muhim ahamiyatga
ega. Iqtisodiy xavfsizlik konsepsiyasida iqiisodiyolda ijtimoiy
ishlab chiqarish hajmi va dinamikasi, iqtisodiy salohiyatdan
foydalanish samaradodigi. iqtisodiyotning ochiqligi, intellek-
tual salohiyatning holati, innovatsion darajasi, ijtimoiy-siyosiy
barqarorhk, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga ta’sir
ko'rsatish darajasi, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi
tendensiyalarining istiqbolli prognozlari va ulaming asosiy
ustuvorliklari o‘z ifodasini topishi lozim.
Iqtisodiy xavfsizlik konsepsiyasi o‘z iehiga quyidagilarni
oladi:
-xavfsizlikni ta’minlash maqsadi va vazifalari;
-ularni amalga oshirish yo'Uaii va usullari;
-oliy hokimiyat va mahalliy hokimiyat organlari, iqtiso-
diyot tarmoqlari boshqaruv tiziinlari, huquq-tartibot, milliy
xavfsizlik organlarining umumdavlat, hududiy darajadagi
iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash bo'yicha vazifalari;
-
mavjud va potensial xavfsizlikka tahdidlarni tahlil qilish;
-davlatning xavfsizlikni ta'minlashdagi imkoniyatlari,
iqtisodiy resurslardan, vosita va kuchlardan ratsional
foydalanishi nazarda tutiladi;
-iqtisodiy tahdidlarni bartaraf etish, ularning oldini olish
va salbiy ta’sirini yumshatish yoilari, vosita va usullari.
Xavfsizlik konsepsiyasi asosida uni ta’minlashning davlat
strategiyasi islilab chiqiladi. Ushbu strategiya tahdidiarning
mohiyatini, obyektlarini indikatori va ularning oldini olish
yoki bartaraf etish mexanizmlarini belgilab beradi:
Iqtisodiy adabiyotlarda davlat iqtisodiy strategiyasining uch
jihati va tarkibiy qismlari ajratib ko'rsatilgan.
209
1. Iqtisodiy xavfsizlik va mamlakat hayot faoliyati muhim
sohalarining himoyalanganligini ta’minlaydigan milliy, davlat
manfaatlarini aniqlash.
2. Shaxs, jamiyat va davlatning muhim hayotiy manfa-
atlariga ziyon keltiradigan iqtisodiy xavfsizlikka tahdidlar va
xavf-xatarlarni tavsillash. Bunda qisqa, o‘rta va uzoq muddatli
davrlarda davlat va ijtimoiy-iqtisodiy tizim barqarorligiga zarar
yetkazuvchi, salbiy ta’sir ko'rsatuvchi omillar va sharoitlar
aniqlanadi.
3. Iqtisodiy xavfsizlikning turli tahdidlar, xavf-xatarlardan
barqaror himoyalanishini ta’minlashga qaratilgan iqtisodiy
siyosatni shakllantirish, institutsional o'zgarishlarni amalga
oshirish bo‘yicha takliflar va tavsiyalar ishlab chiqish.1 Ushbu

---

strategiyada iqtisodiy xavfsizlik talablariga javob beradigan
iqtisodiyotning mezon va parametrlari ham aniqlanadi.2
Iqtisodiy manfaatlarga va xavfsizlikka tahdidlarning oldini
olish va ularni bartaraf etish hamda yumshatishning ustuvor
maqsadiariga quyidagilar kiradi:
- aholining barcha ijtimoiy guruhlari va tabaqalari turmush
darajasini oshirish orqali jamiyat barcha a’zolarining
birdamligiga erishish;
- milhy iqtisodiyotga xususiy investitsiyalarni kiritishni
rag‘batlantirish. investitsion jarayonlarni faollashtinsh;
-qat’iy soliq, pul-kredit siyosatini yuritish, milliy valuta
qadrini oshirish va mustahkamlash;
- tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solish va samarali
bojxona nazorat tizimini shakllantirish;
- mamlakat lani va intellektual salohiyati rivojlanishini
qo‘llab-quwatlash;
- mamlakat hududlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish,
ular o'rtasidagi o‘zaro hamkorlik aloqalarini kuchaytirish
orqali ichki iqtisodiy makomri mustahkamlash;
-xo'jalik subyektlarining xalqaro bozorlarga chiqishdagi
mustaqilligi va erkinligini ta’minlash.
1 Экономическая безопасность хозяйственных систем. Учебник. - М.: Иэд-
во «РАГС», 20(11.-с.96
1 Давлат стратепыси ва икшсод1л1 еиссатштг михият мезоилари классификации ип
икгнсодиП гараккиспш. nrv онлаи бирга. унинг хавфстлтини \а.м тамишлапш лозиы
1
\та
E.R Стратепм к гжоношпескаж политика государства. - М.: Акад. Проект, 2004,-с.11-
23.
210
Shuni aytib o'tish joizki, iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda
iqtisodiy vosita va chora-tadbirlar bilan bir qatorda korrupsiya,
tashkiliy jinoyatchilikka, xufyona iqtisodiyotga qarshi siyosiy.
huquqiy. iqtisodiy. tashkiliy tavsifdagi chora-tadbirlar, vosita-
lardan ham foydalaniladi. Bunda iqtisodiy boshqaruv organlari
huquq-tartibot. milliy xavfsizlik xizmati, chegara, bojxona
organlari bilan birgalikda faoliyat yuritadilar.
Iqtisodiy xavfsizlikni ta'minlash uchun asosiy shart-
sharoitlar quyidagilarda o‘z ifodasini topadi:
- aholining sivilizatsion ehtiyojlari me'yorida yashash
imkoniyatining yaratilishi. Bu kishilar uchun tanlash erkinligi
hamda uzoq muddat mehnat qobiliyatini saqlagan holda
faoliyat yuritish huquqi va majburiyatini ifodalaydi. Buning
uchun bozorning o'z-o'zini tartiblash va iqtisodiyotni davlat
tomonidan tartiblash mexanizmlari uyg'unligini ta’minlashga
xizmat qiluvchi rcsurs, energetik. transport, ishlab chiqarish va
bozor infrastrukturalari shakllantiriladi;
- xotiijam yashash imkoniyatlarining yaratilishi. Buning
uchun favqulodda noxush vaziyatlar vujudga kclishining oldini
olish hamda ishonchli axborotga ega bo'lish uchun iqtisodiy
sharoitlar vujudga keltirilishi lozim bo'ladi. Bundan ko'z-
langan maqsad, birinchidan, iqtisodiy va texnogen xavf-
xatarga qarslii turish, ikkincliidan, iqtisodiy jinoyatchilik va
terrorizmning kuchayishiga qarshi turli imkoniyatlami yaratish
hisoblanadi;
- mamlakatning hududiy va iqtisodiy yaxlitligiga xavf so-
luvchi omillarning oldini olish. Bu omillar mamlakat
hududlari rivojlanishi va aholi turmush darajasidagi farqlaming
kattalashib ketishi tufayli vujudga keladi. Mamlakatning
hududiy va iqtisodiy yaxlitligini ta’minlash uchun birinchidan,
yagona iqtisodiy makonni tashkil etish maqsadida pul va bank
tizimini mustahkamlash, moliyaviy va savdo infratuzilmasini
rivojlantirish; ikkinchidan, hududlaming ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish darajalarini bir-birlariga yaqinlashtirishga qaratilgan
oqilona hududiy siyosatni amalga oshirish maqsadga muvofiq
bo‘ladi.

---

Ushbu shart-sharoitlarni yaratish asosida iqtisodiy xavf
sizlikni ta’minlash mexanizmining asosiy elementlari huquqiy
baza, boshqarishning iqtisodiy uslublari hamda iqtisodiyotni
davlat tomonidan tartibga solish hisoblanadi.
Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashning huquqiy bazasini
0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va boshqa qonunlar
tashkil etadi. Endilikda esa «Xavfsizlik to'g'risida»gi qonunni
qabul qilish lozim bo'ladi.
Davlat
iqtisodiyotini
tartibga
solishning quyidagi
yo'nalishlarida ham faoliyat yuritiladi:
- iqtisodiyotdagi jarayonlarni obyektiv, keng qamrovli mo-
nitoringi, shu jumladan, shaxs, davlat va jamiyatning muhim
hayotiy manfaatlariga ichki hamda tashqi tahdidlarni aniqlash
va prognozlashtirish uchun axborotlar bazasini yaratish;
- iqtisodiy manfaatlarga tahdidlaming oldini olish va salbiy
oqibatlarini yengish hamda barham berish bo'yicha jarima va
uzoq muddatli chora-tadbirlar kompleksini ishiab chiqish.
Bunda davlatning iqtisodiy xavfsizlik strategiyasini amalga
oshirish bo'yicha faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish
chora-tadbirlarining natijalari baholanadi.
Davlatning iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash bo'yicha
faoliyati quyidagilarni o'z ichiga oladi:
- mamlakatning
ijtimoiy-iqtisodiy
tizimi
hamda
davlatning barqarorligiga xavf tug'diruvchi omillarni aniqlash
va monitoring qilish;
- ushbu omillarning zararli, salbiy ta’siriga barham berish
yoki yumshatishga qaratilgan iqtisodiy siyosatni shakllantirish
va institutsional o'zgarishlami amalga oshirish.