Microsoft Word uz semyung co yoaj qoshma korxonasi asosiy kapitaliga investitsiya kiritish imkoniyatlari doc

1.2. Investitsiyalar ning tas niflanis hi  

Xorijiy  mamlakatlarning  tajribas i  va  investits iya  to’g’ r is ida 

o’zimizda    qabul    qilingan    qonunning  taxlilidan  kelib  chiqib 

investits iyaning s hartli  ravis hda  uchta turini ajratis h  mumkin:  

1)  Moliyaviy  investits iyalar.  2)  Moddiy  investits iyalar.  3) 

Aqliy  (intelektual)  inves tits iyalar.  

Bozor  iqtis odiyoti  s haroitida  xar  bir  investits iya  turining  uziga 

xos  urni  bo’ ladi.   Moliyaviy  investits iyalar tarkibiga  maxalliy  va 

xorijiy    ma mlakatlarning  pul  birliklari,   banklardagi  o monatlari,  

depozit,  sertifikatlar,  akts iyalar,     obligats iyalar  va  bos hqa  qimmatli 

qog’ozlar  xa mda  ularga  tenglas htirilgan  boyliklar kiradi.  

Moddiy  investits iyalar  tarkibiga  asosiy  fondlar,  ya’ ni  binolar,  

asbob-uskunalar,  ins haotlar,    kommunikats iyalar  va  bos hqa  turdagi 

asosiy  is hlab chiqaris h  fondlarning aktiv  va pass iv qis mlari kiradi.   

Aqliy  (intele ktual)  investits iyalar  miqdori  juda  rang -baragdir,  

ya’ ni  ular,  mulkiy  huquqlar  s haklidagi  inves tits iyalar,  aqliy  mexnatga 

oid  s hakldagi  inves tits iyalar  va  tabiiy  res urs lardan  foydalanis h 

shaklidagi  investits iyalardan  iborat.  

Mulkiy  xuquqlar  guruhiga  kiradigan  investits iyalarning  hillar i 

bozor  munosabatlarning  nechog’ lik  rivojlanis higa  bog’ liq.  M illiy 

mexnatga  oid  haq  huquqlar  s haklidagi  investits iyalar  tarkibiga 

mualliflik  huquqlari,  «Nou  Xau»,   kas hfiyotlar,  tovar  belgilariga 

beriladigan  litsenziyalar  va  bos hqa  xil  egalik  huquqlari  kiradi.  Tabii y 

res urs lardan  foydalanis h  huquqlari  ko’rinis hidagi  investits iyalari  yer 

va bos hqa tabiiy res urs lardan  foydalanis h  huquqlarini o’z  ichiga oladi.   

Ha mma  turdagi  investits iyalar,  ularning  xaj midan  qat’ iy  nazar,  

biror bir  investits ion jarayonning  natijas idir.   

Olimlarning 

investits iyalar 

to’ g’ris idagi 

fikrlarini,  

investits iyalar  xus us ida  qonunlarimizda  keltirilgan  ko’rsat malarni 

umumlas htirilib 

investits iyaga 

quyidagicha 

ta’rif 

beriladi. 

---

14 

 

«inves tits iya  deb  xar  bir  investor ning  ixtiyoridagi  moliyaviy,  moddiy 

va  aqliy  boyliklarni  birla mchi  iqtisodiy  samara  olis h  maqsadida  biror 

bir  investits ion obyektga sarflanis higa aytiladi».  

Inves tits ion  faoliyatning  tas habbus korlari  bo’ lib,  investorlar  

(yoki  investits iya s ubyektlari)  mayd onga chiqadi.  

 

Inves torlar  o’zlari  egalik  qiladigan  va  karzga  olingan  mulkiy  va 

aqliy  kadriyatlarini  tadbirkorlik  is higa  is hlatis h  to’ g’ris ida  qarorga 

kelgan 

investits ion 

faoliyat 

s ubyektlaridir. 

Inves torlar 

ulus h 

ko’shuvchilar,  kreditorlar,  xaridorlar  rolida  maydonga  chiqis hlari,  

shuningdek, 

investits ion 

faoliyatning 

bos hqa 

qatnas hchilari 

vazifalarini  bajaris hlari  mumkin.   

Inves tits ion  jarayonning  asos iy  is htirokchilari  bo’ lib  davlat,  

korxona 

va 

tas hkilotlar, 

ko mpaniyalar 

va 

jis moniy 

s haxs lar 

hisoblanadi.  O’z  navbatida  bularning  xar  biri  investits iya  jarayonining 

talab  ha mda taklifida  is htirok etis hlari  mumkin.   

Ivestits iyalar  faoliyatining  s ubyektlari  bo’ yicha  ularni  asos iy 

uch  guruhga ajratis h  mumkin,  ya’ni  bular: 

- davlat  investits iyalari;  

-  xus us iy  investits iyalar;  

- chet el  investits iyalariga  bo’ lis h  mumkin.  

Davlat  investits iyalariga  -  s hu  davlatning  davlat  byudjeti  va 

mahalliy  byudjet  s haklidagi  mablag’ larning  bir  qis mini,  is hlab 

chiqaris hni 

qo’ llab-quvvatlas h,  

ijtimoiy 

va 

iqtisodiy 

o’s is hni 

ta’ minlas h  uchun joylas htiris h tus huniladi.  

Dalat  to monidan  mablag’  ajratis h  yo’li  bilan,  ayni  vaqtda  bu 

is hni  xukumat  va  bos hqaruv  organlari  investits ion  va  ss uda 

res urs larini  byudjetdan  mablag’  bilan  ta’ minlas h  hisobiga  a malga 

os hiradi.  Bozor  iqtis odiyoti  s haroitlarida  davlatning  inves tits io n 

faoliyatidagi  roli  asosan  fan-texnika  taraqqiyotini  rag’batlantiris h,  

malakali 

is hchi 

kuchini 

yetis htirib 

beris h, 

is hlab 

chiqaris h 

---

15 

 

infrastrukturas iga  mablag’ lar  ajratis h  s ingari  qimmat  turadiga n 

jarayonlarga  davlat  sektori  byudjetidan  yetarli  mablag’  beris h  bilan 

cheklanis hi  kerak.  Bundan  tas hqari,   iqtis odiy  mustaqillikni  ta’ minlas h 

va  fan-texnika  taraqqiyotini  tezlas htiris h,  jamoat  is hlab  chiqaris hi 

sohalarini 

sog’ lomlas htiris h,  

qoloq 

tumanlar 

ijtimoiy 

infrasturkturas ini 

industirlas h 

xamda 

yaxs hilas h 

maqsadlarida 

iqtis odiyotning  ustuvor  sohalariga  davlat  tomonidan  ss udalar  va 

subs idiyalar ko’rinis hida  yordam berilis hi  mumk in.   

Ijro  etuvchi  organning  ihtiyoriy  darajas i  uchun  xa m  o’z 

faoliyatini  moliyalas htiris h  uchun  ko’p  miqdor da  pul  mablag’ i  talab 

etiladi.  Bu  faoliyat  maktab,  kasalxonalar  va  turar  joylarni  quris hda 

kapital  qo’ yis h  bilan  bog’ liqdir.  Asosan  bunday  proektlar  turli  xil 

uzoq  muddatli  qarz  majburiyatlari  obligats iyalar  chiqaris h  orqali 

moliyalas htiriladi.  Pul  mablag’ lariga  bo’ lgan  talabning  yana  bir 

manbas i 

bu 

davlatning 

joriy 

xarajatlaridir. 

M asalan 

s haxar 

xokimiyatlari  uchun  tuplangan  maxalliy  soliqlar  va  yig’ imlar  kelib 

tus hmas idan  oldin joriy  xarajatlar  uchun pul  mablag’ lari kerak  bo’ lis hi 

mumkin.   Bunday  xolda  ula r  qisqa  muddatli  obligats iyalar  chiqaris h 

yordamida  moliyalas htiradilar.   

Ayrim  xollarda  ijro  etuvchi  organ  pul  taklifini  amalga 

os hiruvchilar  tomonida  qatnas his hi  mumkin.  Agar  viloyatda  qandaydir 

muddat  davomida  pul  mablag’ i  bo’sh  turadigan  bo’ lsa,  u  xold a  b u 

mablag’ ni  joriy  his obda  us hlab  turis h  o’rniga,  xokimiyat  bu  mablag’ ni 

qisqa  muddatli  instrumentlarga  joylab,  bu  orqali  daro mad  olis hi 

mumkin.   

Xus us iy  investits iyalar  esa  –  turli  xil  xus us iy  korxona  va 

tas hkilotlar,  fir malar,  tadbirkorlar  ha mda  aholi  to monidan  biror  bir 

faoliyatga  foyda  olis h  maqsadida  joylas htirgan  mablag’ lari  kiradi.  

Bunda  davlat  va  yuqori  vazirligi  bo’ lmagan  xus us iy    yuridik  va 

jis moniy 

s haxs lar, 

xo’jalik 

uyushmalari, 

jamiyatlar, 

s hirkatlar 

---

16 

 

shuningdek  jamoat  tas hkilotlari  va  bos hqa  yuridik  s haxs lar  va 

jis moniy  s haxs lar  tomonidan  mablag’ lar  ajratis h  yo’ li  bilan  amalga 

os hiriladi.   

Ko’p  korxonalar  faoliyat  turidan  qat’iy  nazar,  o’zini  faoliyatini 

ta’ minlab  turis h  uchun  ko’p  miqdorda  mablag’ ga  muxtoj  bo’ ladi.  B u 

korxonalarning  xam  uzoq  xa mda  qisqa  muddatli  xarajatlari  mavjud.  

Korxonalarning  qisqa  va  uzoq  muddatli    xarajatlarini  moliyalas htiris h 

uchun  korxonalar  turli  xildagi  qarz  majburiyatlari  va  aks iyalarni 

muo malaga  chiqaradi.  Uz  navbatida  ularda  bus h  pul  mablag’ lari 

mavjud  bo’ lsa,  ular  bu  mablag’ larni  bos hka  faoliyatga  yonlatiradi  va 

bu orqali  daro mad oladi.   

Jis moniy  s haxs lar  esa  inves tits ion  jarayonga  turli  xil  us ulda 

mablag’  yetkazib  beris hi  mumkin,   masalan  pul  mablag’ larini  bank 

hisob  raka mlardida  joylas h,  obligats iya,  aks iya  va  s ug’ urta  polis larin i 

sotib  olis h,  turli  xildagi  mulkni  sotib  olis h  va  xk.  Moliyaviy 

instrumentlarni  tanlas h  –  muxim  masala  bo’ lib,  u  investor  uz  oldiga 

kuyadigan  maqsadlariga bog’ likdir.   

Chet el (xorijiy)  investits iyalar  – bu  chet eldan  kirib  kelayotgan 

mablag’ lar  oqimi  hisoblanadi.  Inves tits iyaning  us hbu  turi  ha m  davlat 

va  xus us iy  turlarini  o’z  ichiga  oladi.  Bunda  investits iya  faoliyat i 

davlatlar,  yuridik  s haxs lar  va  chet  el  fuqarolari  tomonidan  chet  e l 

investits iyalarini  beris h  yo’ li orqali  amalga os hiri ladi.   

Mulkka  egalik  qilis h  huquqiga,  bekamu-ko’st  xo’jalik  yuritis h 

yoki  operativ  ravis hda  bos hqaris h  huquqiga,   s huningdek  daromalar 

manbaiga,  jamg’armalariga  ega  bo’ lgan  va  karzga  beriladigan  xa mda 

jalb  etiladigan  mablag’ larni  olis h  huquqidan  foydalana  o ladigan  vata n 

va  chet  el  fuqarolari,  yuridik  s haxs lar,  s huningdek  ajnabiy  davlatlar 

tomonidan birgalikda  investits iyalar  ajratis h  yo’ li  bilan.   

Demak, 

investits iyalarni 

a malga 

oshiris hda 

investits io n 

faoliyatni  olib  boris h  s hakllari  xam  mulkchilik  s hakllar iga  karab 

---

17 

 

belgilanadi.  Mablag’ larning  qays i  sohalarga  ajratilis hi,  xajmlari  va 

investits iyalar  beris hda  qatnas his h  shartlariga  karab  investits io n 

faoliyatning quyidagi obyektlari tavofut  qilinadi:   

Xalq  xo’jaligining  hamma  sohalarida  yangidan  yaratiladigan   va 

zamonaviy  xolga  keltiriladigan  asos iy  fondlar  va  aylanma  mablag’ lar; 

fan-texnika  maxs ulotlari,  aqliy  kadriyatlar,  akts iyalar,  obligats iyala r 

va  bos hqa  qimmatli  qog’ozlar,  pul  ulus hlari,  mulkiy  huquqlar  va 

bos hqalar.   

O’zbekiston  Res publikas ida  inves tits ion  faoliyatni  quyidagi 

yo’ llar bilan amalga os hiris h  mumk in:  

-  yuridik  s haxs lar  tuzis h  yoki  ularning  us tav  jamg’armalarida 

(kapitallarida)  ulus hli  is htirok  etis h,  shu  jumladan  mol -mulkni  yok i 

akts iyalarni olis h;  

-  qimmatli-qog’ozlarni,  s hu  jumladan  O’zbekis ton  Res publikas i 

rezidentlari  to monidan e miss iya qilingan qarz  majburiyatlarini olis h;  

-  kontsess iyalarni,  s hu  jumladan  tabiiy  res urs larni  qidiris h,  

is hlab  chiqis h,  qazib  olis h  yoki  ulardan  foydalanis hga  bo’ lga n 

kontsess iyalarni  olis h;  

-  mulk  huquqini,  s hu  jumladan  ular  joylas hgan  yer  uchastkalar i 

bilan  birgalikda  savdo  va  xiz mat  ko’rsatis h  sohalari  obyektlariga,  

turar  joylarga  mulk  xuquqini,  s huningdek,  yerga  ha mda  bos hqa  tabiiy 

res urs larga  egalik  qilis h  va  ulardan  foydalanis h  (s hu  jumladan,  ijara 

asosida  foydalanis h)  xuquqini  qonun xujjatlariga  muvofiq olis h.  

Tadbirkorlikning  mulkchilik  turidan  qat’ iy  nazar  investits iya 

faoliyati  doiras ida  davlat  byudjeti,  byudjetdan  tas hqari  fondlar,  

korxonaning  o’z  mablag’ lari,  tijorat  banklari  mablag’ lari  va  axoli 

tomonidan  joylas htirilgan  ulus hli  mablag’ lar  his obidan  to’ g’ridan - 

to’ g’ri  moliyalas h  orqali o’z  faoliyatini amalga os hiradilar.  

---

18 

 

O’zbekiston  Respublikas i  Xukumati  kafolati  ostida  chet  e l 

investits iyalari  va  kreditlarini  jalb  etgan  xolda  a malga  os hiriladiga n 

investits iyalar  markazlas hgan  investits iya  his oblanadi.   

Markazlas htirilgan  investits iyalarni   amalga  os hiris h  bo’ yicha 

qarorlar  davlat  organlari  to monidan  ijtimoiy  iqtisodiy  rivojlanis hning 

is tiqbolga  mo’ ljallangan  taxminlari,  aniq  maqsadga  mo’ ljallangan 

taxminlari,   aniq  maqsadga  mo’ ljallangan  ilmiy  texnik  va  kompleks  

davlat  dasturlari  ha mda  ana  s hu  investits iyalarning  maqsadga 

muvofiqligini  aniqlovchi  texnik -iqtisodiy  as os lar  negizida  qabul 

qilinadi.  

Umumdavlat  aha miyatiga  molik   bo’ lgan,   aniq  maqsadga 

mo’ ljallangan  kompleks  davlat  dasturlarining  loyixalari  O’zbekis to n 

Respublikas i  Vazirlar  Maxkamas i  belgilaydigan  tartibda  is hlab 

chiqiladi  va tasdiqlanadi.  

O’zbekiston  Respublikas i  Oliy  Majlis i  davlat  byudjetida n 

moliyalanadigan  investits iyalarning  xajmlarini tasdiqlaydi.  

Inves tits ion  faoliyatning  tas habbus korlari  bo’ lib,  investorlar 

(yoki  investits iya s ubyektlari)  maydonga chiqadi.  

Inves torlar  o’zlari  egalik  qiladigan  va  karzga  olingan  mulkiy  va 

aqliy  kadriyatlarini  tadbirkorlik  is higa  is hlatis h  to’ g’ris ida  q arorga 

kelgan 

investits ion 

faoliyat 

s ubyektlaridir. 

Inves torlar 

ulus h 

ko’shuvchilar,  kreditorlar,  xaridorlar  rolida  maydonga  chiqis hlari,  

shuningdek, 

investits ion 

faoliyatning 

bos hqa 

qatnas hchilari 

vazifalarini  bajaris hlari  mumkin.  

Inves tits ion  jarayonning  asos iy  is htirokchilari  bo’ lib  davlat,  

korxona 

va 

tas hkilotlar, 

ko mpaniyalar 

va 

jis moniy 

s haxs lar 

hisoblanadi.  O’z  navbatida  bularning  xar  biri  investits iya  jarayonining 

talab  ha mda taklifida  is htirok etis hlari  mumkin.