Microsoft Word uz semyung co yoaj qoshma korxonasi asosiy kapitaliga investitsiya kiritish imkoniyatlari doc

I-BOB. INVE STITSIYALARNING  NAZARIY ASOSLARI  

 

1.1 INVESTIT SIYAL ARNING IQT ISODIY M OHI YATI VA 

AHAM IYATI  

 

Barcha  korxonalarning  faoliyati  u  yoki  bu  darajada  investits iya 

faoliyati  bilan  bog’ likdir.  Inves tits iyalas h  bo’ yicha  qaror  qabul 

qilis hni turli o millar  murakkablas htiradi: 

-  inves tits iya turi;  

-  inves tits iya  loyihas i qiymati;  

-  investits iyalas hga  yo’ naltiris h  mumkin  bo’ lgan  moliyaviy 

res urs larning chegaralanganlik darajasi;  

- qarorni qabul qilis h  bilan  bog’ liq, tavakkalchilik darajas i;  

- amalga os hiris h  mumkin  bo’ lgan  loyihalar soni  va bos hqalar.  

Inves tits iya  zaruriyatining  asos lari  turlicha  bo’ ladi.  U muman 

olganda  ularni  3  turga  bo’ lis h  mumkin:  mavjud  moddiy  texnik  bazani 

yangilas h,  is hlab  chiqaris h  faoliyati  haj mini  os hiris h,  yangi  faoliyat 

turlarini o’zlas htiris h.  

U  yoki  bu  yo’ nalis h  bo’yicha  inves tits iy a  loyihas ini  qabul 

qilis h  bo’ yicha  mas’uliyat  darajas i  turlichadir.  Masalan,  mavjud  is hlab 

chiqaris h  quvvatlarini  yangilas h  bo’yicha  qaror  qabul  qilis h  deyarlik 

qiyinchiliks iz  a malga  os hadi.   C Hunki,  odatda,  korxona  rahbariyat i 

qanday  hajmda  va  qanday  asos iy  vos italar  kerakligi  haqida  aniq 

tasavvurga  ega  bo’ ladi.  Biroq,  gap  asosiy  faoliyatni  kengaytirs hi  bila n 

bog’ liq  investits iyalar  haqida  borsa,  masala  murakkablas hadi.  Bunda 

bir  qator  yangi  o millarni  inobatga  olis h  zarur  bo’ ladi:  tovarlar 

bozorida  korxona  holati  o’zgaris hi  xavfining  mavjudligi;  moddiy,  

mehnat  va  moliyaviy  res urs lar  qo’shimcha  hajmlarining  mavjudligi; 

yangi bozorlarni  o’zlas htiris h  imkoniyati  va bos hqalar.  

Milliy  iqtis odiyot  sohalariga  tas hqi  va  ichki  inves tits iyalar 

oqimini  faollas htiris h  iqtisodiy  yuksalis hning  yangi  bosqichini 

---

8 

 

bos hlab  beradigan  asos iy  o mil  hisoblanadi.  SHuning  uchun  ha m 

O’zbekiston  Respublikas i  Prezidenti  I.  Karimov  «Vatanimizning 

kelajagi, 

uning 

jahon 

iqtisodiy 

aloqalari 

tizimidagi 

o’ rni 

investits iyalarga  bog’ liq  bo’ lib  t uribdi»

2

,  —  deb  bejiz  ta’kidla maga n 

edilar.  Shunga  ko’ra,  iqtis odiyotni  faol  rivojlantiris h  keng  miqyos dagi 

investits iyalarni talab qiladi.  

Demak,  investits iyalar  har  qanday  iqtis odiyotni  harakatga 

keltiruvchi  va  uning  taraqqiyotini  ta’ minlovchi  kuch  ekan,  barcha 

imkoniyatlarimizni  is hga  solib  iqtisodiyotimizga   yo’ naltiriladiga n 

investits iya lar  haj mini os hiris himiz  lozim.  

Shu  bois  investits iya  faoliyati  to’ g’risida  so’z  yuritis hdan  avval 

bu  sohaga  oid  ba’zi  bir  atamalar  (inves tits iya,  kapital  qo’ yilma,  

xorijiy  investits iya)  mohiyatini  aniqlab  olis himiz  zarur  bo’ ladi.   M iso l 

uchun,  sobiq  sovet  yillarida  «inves tits iya»  va  «kapital  qo’ yilmalar » 

tus hunchalari  bir  xil  mazmunda  talqin  qilinib  kelinardi.  Bunda y 

hollarda  kapital  qo’ yilmalar  deganda  asos iy  fondlarni  v ujudga 

keltiris h  va  takror  is hlab  chiqaris h,  mavjud  quvvatlarni  ta’ mirlas h  va 

ularni  kengaytiris hga  mablag’ lar  solis h  deb  tus hunilardi.  Bu  unchalik 

to’ g’ri  emas,  chunki  mablag’ lar  aylanma  aktivlarga  ha m,  nomoddiy 

aktivlarning  ayrim  turlariga  ham,  turli  mol iyaviy  vos italarga  ha m 

solinadi.  

Hozirga  qadar  «investits iya»  tus hunchas i  mohiyatini  iqtisodchi 

olimlar  turlicha  talqin  qilib  keladilar.  Ayrim  iqtisodchilar  un i 

«tadbirkorlik  faoliyatiga  daro mad  olis h  maqsadida  safarbar  etilga n 

barcha  turdagi  boylik»  deb  t us huns alar,  ayrimlari  lotincha  «

IN VES T

»

 

so’zining  aynan  tarjimas i  «solis h»  degan  ma’ noni  bildiris hidan  kelib 

chiqqan  holda  «kapita l solis h» bilan  birday qilib  ta’ riflaydilar.  

                                                

2

I . A.   Kar im ov  2 0 1 2   yi l d a   m a m l a ka t im i zn i   i jt i moi y- i q t i sod i y  r i v ojl a n t ir i sh   ya k u n l ar i  h a m da 

2 0 1 3   yi l g a   m o’ l ja l l an g an   i q t i sod i y  d a st u r . Ma ’r i fa t ,   2 0 1 3  yi l   1 9   ya n va r .  

 

---

9 

 

Xus usan,  Nobel  mukofotining  iqtisodiyot  bo’yicha  laureat i 

bo’ lgan  U.  F.  Sharpning  eng  ommabop  hisoblangan  «Inves tits iya » 

dars ligida—  «Investits iyalar  kelgus ida  (ehtimol  nomuayyan)  qiymatlik 

olis h 

maqsadida 

hozirgi 

vaqtda 

muayyan 

qiymatlikdan 

voz 

kechis hdir»

3

,  —  deb  ta’riflanadi.   «Investits iyalas h»  atamas inin g 

ma’ nos ini  bu  qo’ llanma  mua llifi  quyidagicha  s harxlaydi:  «Kelajakda 

foyda  olis h  uchun  bugun  puldan  ajralis hdir»  va  hisoblaydilarki,  yo 

real  yoki  moliyaviy aktivlarga  inves tits iyalas h  mumkin»

3

.  

Shved  iqtisodchi  olimi  Klas  Eklund  fikricha,  «investits iya  — 

bu  kelajakda  ko’proq  is te’ mol  qilish  s haroitiga  ega  bo’ lis h  uchun 

ertangi 

kunga 

qoldirilgan 

nars a. 

Uning 

bir 

qis mi 

hozirda 

is hlatilmasdan  zaxiraga  qoldiriladigan  is te’ mol  buyumlari  bo’ lib,  

bos hqa  qis mi  esa  bu  is hlab  chiqarishni  kengaytiris hga  yo’ naltirilga n 

res urs lardir»

4

.  Bu  iqtisodc hi  olim  investits iyalarning  mohiyatini 

soddaroq  talqin  qilgan  bo’ lib,  u  «kapital  qo’ yilmalarga»  berilgan 

ta’rifga ko’proq  mos tus hadi.  

«Экономика,  принципы,  проб лемы  и  политика»  dars ligining 

mualliflari  inves tits iya  tus hunchas ini  quyidagicha  s harxlaydilar,  ya’ ni 

«inves tits iya  «

  IN VES T MENT

»  —  bu  moddiy  zaxiralarning  ko’payis hi,  

is hlab  chiqaris h  vos italarining  jamg’ arilis hi  va  is hlab  chiqar is hga 

xarajatlardir».  Us hbu  ta’ rif  o’z  mazmuniga  ko’ ra,  ko’proq,  «kapital 

qo’ yilmalar» tus hunchas iga  mos kelishini  ta’kidlab o’tis h  joiz.  

Rossiyalik 

iqtis odchi 

olim 

Ye. 

V. 

Mixaylova 

esa 

«inves tits iyalar  kelajakda  daro mad  yoki  ijtimoiy  samara  olis h 

maqsadida  kapitalni  har  qanday  s haklda  qo’ yis h  s ifatida  ifodalanadi»,  

degan  fikrni  ilgari  s uradi.  Bu  ta’rif  umumiy  va  sodda  qilib 

                                                

3

У. Шарп, Г. Александр, Дж. Бейли. Инвестиции. Ingliz tilidan tarjima—М.:«ИНФРА», 2008 

y., 979-bet. 

4

К л а с Эклунд. Эффективная экономика: шведская модель. — М.: «Экономика», 1991 y., 96-

bet. 

 

---

10 

 

tus huntirilgan  bo’ lib,  bozor  iqtisodiyoti  manfaatlariga  mos  talqin 

qilingan.  

O’zbekistonlik  iqtis odchi  olimlardan  D.  G’.  G’ozibekov  va   T.  

M.  Qoralievlar  investits iyani  daromad  (foyda)  yoki  ijtimoiy  samara 

keltiradigan  va  tadbirkorlik,  is hbila r monlikning  davlat  to monida n 

taqiqlanmagan  faoliyatlariga  jalb  qilinadigan  (sarflanadigan)  barcha 

turdagi  mulkiy  va  intellektual  boyliklar  deb  ta’riflaydilar.  Samara 

keltiradigan  mulkiy  va  intellektual  boyliklar,  ya’ ni  investits iyalar 

quyidagi s hakllarda bo’ lis hi  mumk in: 

• pul  mablag’ lari,  banklardagi  maqsadli  ja mg’ar malar,  paylar,  

akts iyalar  va bos hqa  qimmatli qog’ozlar;  

• harakatdagi 

va 

harakatda 

bo’ lmagan 

mulklar 

(binolar,  

ins hootlar, asbob -uskunalar); 

• mualliflik  huquqi,  ixtirolardan  foydalanis h  huquqlarida n  

(nau-xau)    tas hkil  topgan    mulkdorlik  huquqlari,  bos hqa  intellektua l 

boyliklar; 

• yer  va bos hqa tabiiy res urs lardan  foydalanis h  huquqlari  hamda 

mulkchilik  huquqlari;  

• bos hqa boyliklar.  

Ayniqsa, 

D. 

G’. 

G’ozibekovning 

«Investits iyalarni 

moliyalas htiris h  muammo lari»  no mli  ilmiy  asarida  inves tits iyalarning 

makrodarajadagi 

va 

is hlab 

chiqaris h 

nazariyas idagi, 

moliya 

nazariyas idagi  va  umuman,  iqtisodiyotdagi  mohiyatini  ochib  beris hi 

alohida  ahamiyatga  ega.  M uallifning  fikricha,  inves tits iyalarning 

mohiyatini  ta’ riflayotganda  ularning  turli  xil  xatarlar  va  kutilayotga n 

daro madlar  bilan  bog’ liqligini  ha misha  yodda  tut moq  kerak.  Pulnin g 

daro mad  keltiris h  layoqati  pul  keladigan  manbalarga  va  uning 

nimalarga  sarflanis higa,  ya’ ni  pulning  qaerdan  kelis hi  va  nimalarga 

investits iyalanis higa bog’ liq.  

---

11 

 

Binobarin, 

kapital 

manbalarining 

is honchliligi 

bila n 

mablag’ larni  investits iyalas hning  to’ g’ riligi  o’rtas ida  uzviy  bog’ liq lik 

kuzatiladi.   Investits iya  ana  s hu  belgilari  bilan  bos hqa  mablag’  

solis hlardan 

farqlanib 

turadi.  

SHuningdek 

investits iyalarnin g 

noaniqlik  ehtimoli  bo’ lgan  va  kelgus ida  kutilayotgan  qiymatga 

kapitalning  aniq  bugungi  qiymatini  almas htiris hdan  iboratligi,  b unin g 

dalili  s ifatida  inves tits iyalarning  safarbar  etilis hida  ularni  ongli 

ravis hda  aniq  va  noaniq  bo’ lgan  risklar  bilan  bog’ lanis hini  keltirib 

o’tadilar.  Va  ta’kidlaydiki,  inves tits iyalar  qaratilgan  s oha  va  qo’ yis h 

obyektlari,  investits iyalas h  s ubyektlari,  qayta  is hlab  chiqaris h  va 

harakat  yo’ nalis hlaridan  kelib  chiqib,  muayyan  maqsadlarni  ko’zlayd i 

va  ular  bilan  bog’ liq bo’ lgan aniq  va noaniq  risklar bilan  to’qnas hadi.  

Biz  investits iyalarning  mohiyatini ochis hda  ularning  maqsadlar i 

va  ular  bilan  bog’ liq  b o’ lgan  risklar  qayta  is hlab  chiqaris h,   qaratilga n 

soha  va  qo’ yis h  obyektlaridan,  investits iyalar  s ubyektlari  va  harakat 

yo’ nalis hlaridan  kelib  chiqqan  holda  ularni  tas niflas hni  maqsadga 

muvofiq  deb  his oblaymiz.  Investits iyalar  aniq  va  noaniq,  lekin 

ehtimoli  bor  risklar  os tida  kapitalni  muayyan  jarayonlarga,  muayya n 

vaqtga 

bog’ las h 

bo’ lib, 

uning 

hozirgi 

qiymatini 

saqlas h,  

kapitallas htiris h  va jamg’aris h  maqs adiga qaratiladi.  

Shuningdek  investits iya  tus hunchas ining  maz muni  O’zbekis to n 

Respublikas ining 

«Invest its iya 

faoliyati  to’g’ ris ida»gi 

qonunida 

«Iqtisodiy  va  bos hqa  faoliyat  obyektlariga  kiritiladigan  moddiy  va 

nomoddiy  ne’ matlar  ha mda  ularga  doir  huquqlar»

:

  s ifatida  ha m 

ta’riflanadi.  

Yuqoridagilarni 

taxlil 

qilib,  

umumlas htirar 

ekanmiz 

investits iyaning  juda  keng  tus hunchaga  ega  ekanligini  va  uni  har  xil 

talqin  qilis h  mumkinligini  ko’ ris himiz  mumkin.  SHuning  uchun 

«inves tits iya» 

tus hunchas iga 

ta’rif 

berayotganda 

uning 

barcha 

jihatlarini 

his obga 

olmog’ imiz 

lozim. 

Iqtisodiy 

fanning 

turli 

---

12 

 

bo’ limlarida,  s huningde k  amaliy  faoliyatlarining  turli  yo’ nalis hlariga 

tadbiqan  mablag’  solis h  sohalari  va  obyektlarining  xus us iyatlarida n 

kelib chiqib, bu ata maga turli  ma’ no berilmoqda.  

Fikrimizcha,  bu  atamaning  barcha  jihatlarini  umumlas htirib,  

quyidagicha  ta’rif  beris h  lozim.  «Investits iya»  bu  foyda  (daromad) 

olis h  yoki  ijtimoiy  samaraga  eris hish  maqsadida,  davlat,  huquqiy  va 

jis moniy  s haxs lar  (investorlar)  to monidan  cheklangan  imkoniyatlarda n 

samarali 

foydalanib, 

cheklanmagan 

ehtiyojni 

qondiris h 

uchun 

iqtis odiyotning  turli  sohalariga  ma’ lum  muddatga  sarflangan  barcha 

turdagi boyliklar.  

Inves tits iya  mohiyatini  ochuvchi  us hbu  ta’ rifga  binoan  hozirgi 

bozor  iqtisodiyoti  davrida  inves tor  «cheklangan  imkoniyat»larida n 

samarali  foydalanib,  is hlab  chiqaris hga  «ma’ lum  miqdordagi»  mabl ag’  

sarflas hi  natijas ida  qis man  foyda  olis hi,  us hbu  holatni  umumjamiyat 

miqiyos ida 

kengaytirilgan 

takror 

is hlab 

chiqaris hning 

barcha 

jabhalarida  qatnas his hi  natijas ida  iqtis odiy- moliyaviy  va  ma’ naviy 

o’sis hini  ta’ minlaydi.  Bu  o’z  o’rnida  O’zbekiston  Respub likas i 

Prezidenti  I.  A.  Karimovning  —  «Inves tits iya  sohas i  ma mlakatning 

iqtis odiy  mustaqilligini,  barqarorligini  ta’ minlaydi  va  xalq  xo’jaligi 

barcha  tarmoqlarining  jadal  o’s is hi,  bo’lg’ us i  yuksalis hning  muhi m 

poydevori  bo’ lib  xiz mat  qiladi»,  —  deb  ta’kidlagan  fikriga  bevos ita 

to’ g’ri keladi.  

Yuqoridagi  fikrlarga  asos lanib,  investits iya  iqtisodiyot  holatini 

tavs iflovchi  «asos iy  birla mchi»  ele menti  degan  xulosa  qilis h  mumkin.  

SHundan  kelib  chiqib,  investits iya  ma’ lum  s ubyekt  orqali  iqtisodiyot 

sohalaridan  da ro mad  olis h  yoki  samaraga  eris his h  maqsadida 

sarflanayotgan  ekan,  uni  bevos ita  va  bilvos ita  daro mad  keltiruvchi 

investits iyalarga ajratis h  maqsadga  muvofiqdir.  

---

13