“avtomatlashtirishning texnik vositalari” fanidan leksiyalar kursi

 
 
23.2. Shaxsiy kompyuterning
tizimli qurilmalari 
Mikroprotsessordan va tizimli xotiradan tashqari tizimli platada boshqa muhim 
kompyuterning ishlashini ta’minlovchi modullar ham joylashgan: uzulish va bevosita 

---

329 
ega bo‘lish, takt generatori, tizimli taymer, bufer mikrosxemalari, shina kontrolleri va 
ho kazo. Zamonaviy kompyuterlarda juda katta integral sxemalar qo‘llaniladi, ular 
oldingi modellar bilan to‘liq apparat va dasturiy moslikni ta’minlaydilar. Bu 
mikrosxemalarni mikrosxemalar to‘plami yoki chipset (chipset) deb ataydilar. 
Ko‘pchilik mikrosxema to‘plamiga tashqi kontroller kirib, tarkibiga ikkita uzilish 
kontrollerini hamda ikkita xotiraga bevosita ega bo‘lish kontrllerini, taymer, real vaqt 
soatini va shuningdek CMOS-xotirani oladi. 
Takt generatori
. Tizimli takt generatori mikroprotsessorni, barcha 
kontrollerlarni va tizimli shinani ishlashi uchun sinxro signal ishlab chiqaradi. Takt 
chastotasini yuqori turg‘unligini ta’minlash va ularni issiqdan mustaqilligini 
ta’minlash maqsadida kvarsli rezonatordan foydalaniladi, yaʻni o‘z tebranishlarining 
yuqori turg‘unligiga ega bo‘lgan chastotali kvars kristallari. Odatda tizimli plata 
tarkibida bir necha kvars rezonatorlari bo‘lib, ularning har biri qurilmalarni o‘zining 
takt chastotasi bilan ta’minlaydi. Protsessorning takt chastotasini tizimli platadagi 
ulovchi moslama orqali o‘rnatish mumkin. Bu foydalanuvchiga protsessorni yaxshi 
ko‘rsatkichli 
boshqa 
protsessorga 
almashtirish 
orqali 
o‘z 
kompyuterini 
modernizatsiyalash imkoniyatini beradi, yaʻni ancha yuqori takt chastotasiga 
mo‘ljallangan protsessorga. Ba’zida protsessorni o‘ziga hisoblangan chastotadan 
ancha yuqori chastotada ishlashga majbur qilishga erishish mumkin bo‘ladi, ammo bu 
yerda extiyotkor bo‘lishga rioya qilish kerak, chunki chastotani oshirish isteʻmol 
quvvatini va mikrosxemaga yuklamani oshirishdan tashqari ishlashida xatoliklarga 
hamda buzilishlarga olib kelishi mumkin, bu holatlar faqat alohida ish tartibida 
namoyon bo‘ladi, masalan, ko‘p masalali ish tartibida. 
486 va Pentium protsessorlari asosidagi kompyuterida tizimli shinani 
sinxronizatsiyalashtirish va protsessorlardagi ichki chastotani ko‘paytirish uchun 
tayanch takt chastotasini bo‘lish qo‘llaniladi. Masalan, 486DX2-66 protsessorida 33,3 
MGs takt chastotani ikkiga ko‘paytirish ishlatiladi, Pentium protsessor oilasida 2,5 ga 
(60 MGs tayanch chastotasida protsessor chastotasi 150 MGs) ko‘paytirish 
qo‘llaniladi yoki 3 ga (66,6 MGs tayanch chastotada protsessor chastotasi 200 MGs). 
Umumiy holda kompyuterda quyidagi takt chastotalar mavjud bo‘ladi: 

---

330 
-Host Bus Clock (CLK21N) – bu tayanch chastota (protsessor shinasining 
tashqi chastotasi). Aynan shu chastotadan boshqa chastotalar olinadi va aynan shu 
ulash moslamalari orqali tizimli platada o‘rnatiladi (djamperlar orqali); 
-CUP Clock (Core Speed) – bu protsessorning ichki chastotasi bo‘lib, bu 
chastotada uning hisoblovchi yadrosi ishlaydi. Host Bus Clock bilan bir xil bo‘lishi 
mumkin yoki uni 1,5; 2; 2,5; 3; 4 ga ko‘paytirish orqali olish mumkin. Ko‘paytirish 
protsessorning konstruksiyasida inobatga olingan bo‘lishi kerak. 
-ISA Bus Clock (ATCLK, BBUSCLK) – bu ISA (SYSCLK signali) tizimli 
shina takt chastotasi. Standart bo‘yicha u 8 MGs ga yaqin bo‘lishi kerak, lekin uni 
BIOS Setup da Host Bus Clock chastotasini bo‘lish koeffitsiyenti orqali tanlash 
imkoniyati mavjud. Baʻzida kompyuter ISA shinasining chastotasi 20 MGs atrofida 
bo‘lganda ham ish qobiliyatini saqlab qoladi, ammo odatda ISA kengaytirish platasi 8 
MGs hisobidan kelib chiqqan holda loyihalashtiriladi va katta chastotalarda u ish 
faoliyatini to‘xtatadi. Ikki xissa ko‘p chastotada kompyuter ikki hissa tez ishlaydi deb 
ishonish kerak emas. Xotiraga bevosita ega bo‘lish kanallari uchun tizimli platada 
yana bitta takt signali SCLK ishlatiladi, uning chastotasi odatda ISA Bus Clock 
chastotasining yarmini tashkil etadi. 
-PIC Bus Clock – bu PCI tizimli shinasining takt chastotasi, u standart 
bo‘yicha 25 – 33,3 MGs bo‘lishi kerak. Uni odatda Host Bus Clock chastotasini 
kerakli koeffitsiyentga bo‘lish orqali olinadi. Kompyuterlarda uni 75 yoki hatto 83 
MGs gacha oshirish imkoniyati inobatga olingan, lekin ishonchlilik nuqtai nazaridan 
ishlash jarayonini standart tafsiya etgan qiymatlar chegarasida olib borish kerak. 
-VLB Bus Clock – bu lokal shina VLB chastotasi bo‘lib, PIC Bus Clock bir 
xil aniqlanadi.