B. Q. Haydarov

Test.
To‘g‘ri javobni aniqlang:
1.
Bo‘linma bo‘luvchiga ko‘paytirilsa nima hosil bo‘ladi?
A.
Bo‘linuvchi; 
B.
Ko‘paytma;
D.
Ko‘paytuvchi; 
E.
Bo‘linma.
2.
(6
3
+ 13) · 2 – 11 ifodaning qiymatini hisoblashda qo‘shish amali nechanchi 
o‘rinda bajariladi?
A.
Birinchi; 
B.
Ikkinchi; 
D.
Uchunchi ;
E.
To‘rtinchi.
3.
Ko‘paytuvchilar o‘rni almashtirilsa, ko‘paytma haqida nima deyish mumkin?
A.
O‘zgaradi; 
B.
Ko‘payadi; 
D.
Kamayadi;
E.
O‘zgarmaydi.
5- nazorat ishi namunasi
1.
Ifodaning qiymatini toping:
а) 58 · 196; b) 4600 · 1760; d) 405 · 208; f) 36 490 : 178; e) 17 835 : 145.
2.
Tenglamani yeching:
а) 14 · 
x
= 112;
b) 133 : 
y
= 19; 
d)
 
t
: 15 = 90.
3.
Qulay usul bilan hisoblang:
а) 25 · 197 · 4;
b) 8 · 567 · 125; 
d) 50 · 23 · 40.
4.
Masalani tenglama tuzib yeching: Komil bir son o‘yladi. Uni 3 ga ko‘paytirib, 
ko‘paytmadan 7 ni ayirdi. Natijada 50 hosil bo‘ldi. Komil qanday sonni o‘ylagan? 
5.
Tenglama ildizini toping: 
х
+ 
х
– 20 = 
х
+ 5.

---

92
FORMULALAR
20- §.
IV BOB. YUZ VA HAJMLAR
Matematikada ko‘pgina qoidalar harflar yordamida yoziladi. Bunday 
holatlarda qoida 
formula
bilan ifodalangan deb aytiladi. Shu paytgacha qo‘shish 
va ko‘paytirish qonunlarini formulalar bilan ifodalagan edik.
1- misol.
Avtomobil 60 km/soat tezlik bilan 4 soat yurdi. Avtomobil necha km 
yo‘l yurgan?
Yechish.
Qoidaga ko‘ra, bosib o‘tilgan yo‘lni topish uchun tezlik harakat 
vaqtiga ko‘pay tiriladi: 
Bosib o‘tilgan yo‘l =
Tezlik ·
Vaqt
Unga asoslansak, 60 · 4 = 240 ya’ni avtomobil 240 km yo‘l yurgan.
Endi bosib o‘tilgan yo‘lni tezlik va vaqtga ko‘ra topish formulasini yozamiz. 
Buning uchun yo‘lni – 
S
, tezlikni – 
υ
, vaqtni –
t
harflari bilan belgilasak, quyidagi 
formulaga ega bo‘lamiz:
S = υ · t
Biror qoidaning harflar yordamida yozilgan ifodasiga 
formula 
deb ataladi.
Masalan, tomonlari 
a
va 
b
bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchak perimetri quyidagi 
formula yordamida ifodalanadi (1- rasm):

 
P = 
2
a + 
2
b
Tomoni 
a
bo‘lgan kvadratning perimetri esa quyidagi formula yordamida 
ifodalanadi (2- rasm):

P = 
4
a
Ularning to‘g‘riligini mustaqil tekshirib ko‘ring.
P
 
= 
2
a
+ 
2
b
P
= 4
a
a
a
a
b
1- rasm
V = 10 dm
3
2- rasm

---

93
Formulalar ifodasida o‘lchov birliklari yozilmaydi. Lekin javobni yozayot-
ganda, albatta o‘lchov birliklarini esdan chiqarmaslik kerak.
2- misol.
Poyezd 70 km/soat tezlik bilan harakatlanmoqda. U 350 km
masofani qancha soatda bosib o‘tadi?
Yechish.
S
 = 
υ
 · 
t
 
formuladagi harflar o‘rniga masalada berilgan ma’lum 
qiymatlarni qo‘yamiz. Natijada, 350 = 70 · 
t 
tenglamani hosil qilamiz. Uni yechib 
t
= 350 : 70 yoki 
t
 
= 5 ekanligini topamiz. 
Demak, poyezd 350 km masofani 5 soatda bosib o‘tadi.
Masalaning sharti va yechimini daftarga quyidagicha yozish tavsiya etiladi: 
Javob: 
5 soatda.
t
 = 
?
t 
=
5.
υ
 = 
70
 km/soat
Berilgan:
Yechish:
S
 = 
350 
km
350 
=
70 · 
t
,
S = 
υ
 
· 
t
,
1. Formula deb nimaga aytiladi? Misollar keltiring.
2. Bosib o‘tilgan yo‘lni topish formulasini yozing. Unda qatnashgan harflar 
bilan nima belgilanadi?
3. Bosib o‘tilgan yo‘l va tezlikka ko‘ra vaqt qanday topiladi?
4. Bosib o‘tilgan yo‘l va vaqt berilgan bo‘lsa, tezlik qanday topiladi?
448.
S
 = 
υ
 ·
 t
formulaga ko‘ra:
a) 986 km/min tezlik bilan 34 minutda; 
b) 15 km/soat tezlik bilan 5 soatda bosib o‘tilgan yo‘lni toping.
449.
Bosib o‘tilgan yo‘lni topish formulasidan foydalanib, 
t
– vaqtni toping:
a) 
S
= 72 km,
υ
= 12 km/soat; b) 
S
= 360 m,
υ
= 90 m/soat.
450.
To‘g‘ri to‘rtburchakning: a) tomonlari 
a
= 8 dm, 
b
= 12 dm bo‘lsa, uning 
perimetrini; b) perimetri 46 sm va tomonlaridan biri 12 sm bo‘lsa, ikkinchi 
tomonini toping.