O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

227 
9.2. Dinning ibtidoiy shakllari 
Kishilar turmush 
tarzidagi va 
jamiyat 
xayotidagi 
u´zgarishlar 
insoniyatning diniy ishonch, e'tikod ma'lum evolyusiyaning yuz berishiga sabab 
bu´lgan. Ana shu asosga turli din shakllari yuzaga kelgan. Bular urug-
kabilachilik (ibtidoiy) dinlari, milliy dinlar va jaxon dinlari. Shu bilan birga 
dinlar mazmun va moxiyatiga ku´ra politeistik (ku´pxudolik) va monoteistik 
(yakkaxudolik) dinlariga bu´linadi. 
Xozirda jaxon dinlari bu´lishi Zardushtiylikka sayyoramiz axolisining 130 
mingga yakini, Buddaviylikka 800 million, Xristianlikka 2 milliard, Islom 
diniga 1,3 milliardi e'tikod kilishi rasmiy ma'lumotlarda kayd etilgan. 
Ilmiy adabiyotlarda keltirilishicha, ibtidoiy odamning jismoniy, fiziologik, 
asab-endokrin, biologik, psixologik va boshka soxalari u´ziga xos xususiyatlarga 
ega edi. Bu nafakat uning xayoti va faoliyatiga fe'l-atrofiga, balki uning fikrlash 
darajasiga, kuchli xayajonlanishiga, tasavvur etishiga, mustaxkam xakikiy yoki 
soxta mantikiy konuniyatlarini kashf etishiga ta'sir ku´rsatdi. U ibtidoiy bu´lsa 
xam aklliy, fikr yurituvchi, ma'lum taxlilga kobiliyatli, konkret xolatda fikr 
yurita oladigan, doimiy faoliyatida vujudga kelgan amaliy tajribalariga ega 
bu´lgan odam edi. Bilim mikdorini nixoyatda ozligi va uni doimiy takomillashib 
borishi, oldingi turgan xayotdan ku´rkuv va uni yengishgi bu´lgan intilish, 
amaliy tajribaning uzluksiz ku´payishi, tabiati kuchlarga mutloko tobelik va 
undan kutilishga tirishishi, arof muxit injikliklari va ularni yengish va xakozo. 
Bularning barchasi shunga olib bordiki uning ilk kadamidan nafakat mantikiy 
talabchanlik, balki xissiy-ijtimoiy, xayoliy-fantastik munosabatlar kelib chi³di. 
20-50 kishidan iborat b´lgan kichik kabila mexnat faoliyati jarayoni (ov, ozuka 
izlash, kurol yashash, turar joyni jixozlash, olovni saklash va xakozo.) Doimiy 
ijtmoiy munosabatlar, oilaviy urugdoshlik alokalari va xodisalar jarayonida 
nikox alokalari, ik´lim ushbu jamoaning ruxoniylari gayritabiiy kuchlar va 
vokelik u´rtasidagi gayri oddiy alokalar tu´grisida ibtidoiy tasavvurlar 
mustaxkamlanib borgan. Real xayot bilan birgalikda o‘zga dunyo mavjudligi, 

---

228 
marxumlar tiriklar xayotiga ta'sir eta olish to‘g‘risidagi goyalar yuzaga keldi. 
Ibtidoiy odam o‘z karindoshlarini ku´mishda maxsus marosimlar ma'lum 
tayyorgarlik udumlariga amal kilar edi. Jasadni kizil mineral bu´yok bilan 
koplar, uning yoniga kundalik extiyoj buyumlari zeb-ziynatlar, asbob-anjomlar 
va xakozo ku´yilar edi. Bularning bari u´z jamoa a'zolarini dafn etayotgan jamao 
oxirat mavjud ekanligi xakida iyutidoiy tasavvurlarga ega bu´lganidan dalolat 
beradi. 
Arxelogik izlanishlar jarayonida yer yuzining turli joylaridagi gorlarda 
ibtidoiy odam tomonidan chizilgan rasmlar topilgan suratlarning ko‘pchiligi ov 
saxnasi, odam va xayvonlarning ta'virlari, xayvon terisini kiygan odamlar, yarim 
odam va yarim xayvon kiyofasidagi mavjud suratlaridan iborat bu´lgan. Bu 
suratlar dalolat kildiki u´zlari va xayvonlar u´rtasidagi tabiiy va gayritabiiy 
alokalar mavjudligi xakidagi tasavvurlarga ega edilar. Bu bilan birga marxum 
ajdodlarning ruxlar sexrli usullar bilan xayvonlar xulkiga ta'sir etish 
imkoniyatiga ega deb bilardilar. Bu tasavvurlar tiriklar bilan marxumlar 
u´rtasidagi vositachilar ya'ni turli xildagi sexrgarlar va shamonlar faoliyatining 
kelib chikishiga sabab bo‘ldi. 
Ibtidoiy odamlar xozirgi davrdagi singari to‘la shakllangan diniy 
sistemaga ega bu´lmagan. Ularda boshlangich diniy tasavvurlargina bu´lgan 
xalos. Dinning ana shunday ibtidoiy shakllariga totemizm, animizm, fetishizm, 
shomanizm xamda magiya ( sexrgarlik ) kabilar kiradi. Dinning bu shakllari 
urugchilik tuzumi shakllanayotgan davrda paydo bu´lgan.
Insoniyat tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, uning kundalik hayoti bilan 
bog‘liq bo‘lgan muhim ishlar: jumladan tug‘ilish, ozuqa topish, ov qilish, o‘z 
xavfsizligini ta'minlash, dafn marosimi kabilar turli diniy tasavvur va e'tiqodlar 
bilan bog‘liq bo‘lganligini ko‘ramiz.