|
Endogamiya
), agomiya, ya'ni jinsiy munosabatlarning vaqtinchalik
taqiqlanishi orqali ekzogamiya (turli qabila vakillari o‘rtasidagi muntazam jinsiy
aloqa) (q.
Ekzogamiya
) yuzaga keldi. Bundan nikohning guruhli nikoh turi
yuzaga kelgan. Guruhli nikohda (q.
Guruhli nikoh
) bir ypyg‘ erkaklari boshqa
urug‘ning barcha ayollari uchun er va aksincha, ikkinchi urug‘ning erkaklari
birinchi ypyg‘ ayollarining erlari hisoblangan.
Guruhli nikohning yuzaga kelishi nikoh juftlari doirasini ma'lum bir guruh
a'zolari bilangina chegaralab, birmuncha qisqartiradi. Bunday hollarda boshqa
urug‘dagi erkak ma'lum bir qabilaga faqat bitta maqsadda, «nikoh»
maqsadidagina kelar edi, o‘zlari esa ona oilalarida yashardi va ishlashardi, ular
220
«xotin»lari yashaydigan oilada hyech qanday huquqqa ega emas edilar.
Keyinchalik guruhli nikoh doirasida o‘zaro mayllar zaminida yetarlicha
doimiy juftlar shakllana boshladi. Bundan paydo bo‘lgan juftli nikoh dastavval
bir erkak doimo faqat bitta ayol bilan yashashini bildirmagan. Erkak kishi bir
necha ayol bilan, xuddi shuningdek, ayol ham bir necha erkak bilan
munosabatda bo‘lish imkoni bo‘lgan. Aniqrog‘i, bunday nikohni juftli nikoh
emas, balki ibtidoiy-egalitar, ya'ni teng huquqli nikoh deyish to‘g‘riroq bo‘ladi.
Tabiiyki, urug‘ning bir muncha obro‘liroq a'zolari bir necha ayolga egalik
qilishgan. Bu davrga kelib, ko‘p erlilik kamroq uchragan. Bunday juft nikohlar
taxminan 25 – 24 ming yillar muqaddam urug‘ ichida xo‘jalik va iqtisodiy
munosabatlarning yangi shakllariga o‘tish bilan xususiy mulkchilikning yuzaga
kelishi jarayonida paydo bo‘lgan. Bu yo‘lda qo‘yilgan birinchi qadam «covg‘a
ayirboshlash» deb atalgan odat bo‘lgan.
Dehqonchilik va chorvachilikning rivojlanishi bilan urug‘, qabila bir
a'zosi mehnatining mahsuldorligi sezilarli darajada ortgan va bu ortiqcha
iste'mol mahsulotlarining yuzaga kelishiga olib kelgan. Har bir kishi o‘zi
yaratgan mahsulotni qabilaning «umumiy qozoniga» tashlaydigan eskicha
taqsimot shakli ishlab chiqarishning yanada rivojlanishiga to‘sqinlik qila
boshladi (chunki bu hol qabilaning nopok, dangasa a'zolari ishlab chiqarish
faoliyatidan jazosiz qutulib qolishiga olib kelgan). Shuning uchun qabila
ortiqcha mahsulotning ma'lum bir qismini qabila mulkiga o‘zining abjirligi,
chaqqonligi, ishlab chiqarish faoliyatida ko‘proq muvaffaqiyatlarga erishganligi
bilan farqlanib turgan a'zolariga mukofot, sovg‘a tariqasida taqsimlashga majbur
bo‘lgan. Hammaga teng taqsimlash bilan birga asta-sekin odamning
imkoniyatiga, uning qabila mulkiga qo‘shayotgan ulushi mikdoriga qarab
«mehnat haqi» ajratila boshlangan.
Agar teng taqsimlanishda jamoa mahsulotidan ulush olish «huquqi»
mazkur uruqqa taalluqliligiga qarab berilgan bo‘lsa, (jamoa mulkiga qancha
hissa qo‘shganidan qat'i nazar) endi bu «huquq» odamlarning mahsulot
221
yaratishdagi ishtirokiga asoslanadigan bo‘ldi. Urug‘ning ayrim a'zolarida
ortiqcha mahsulot, shaxsiy mulkning paydo bo‘lishi, oilaning shakllanishi tomon
qo‘yilgan yangi qadam bo‘lgan «sovg‘a ayirboshlash»ni yuzaga keltirdi. Erkak
kishi boshqa ypyg‘dagi ayoliga o‘zining mukofotini sovg‘a qilgan, shuningdek,
ayol ham ayni yo‘lni tutgan. Ular o‘rtasidagi sovg‘a ayirboshlash qatorida erkak
bilan ayol o‘rtasidagi jinsiy munosabat ham davom etavergan. Covg‘a
ayirboshlashning to‘xtatilishi esa ular o‘rtasidagi aloqaning ham tugashini
bildirgan. Shunday qilib, nikohning yana bir turi – individual juft nikoh yuzaga
kelgan. Bunda ayolni qarindoshlari, ya'ni o‘z urug‘i erkaklari bilan teng
taqsimlash munosabatlari, boshqa urug‘dagi erkaklar bilan esa sovg‘a
ayirboshlash munosabatlari bog‘lab turgan.
Shuni aytib o‘tish joizki, juftli oilaning yuzaga kelishi boshidanoq onalik
urug‘i asoslarining buzilishiga olib kelishini bildirgan. Ya'ni, erkak kishi o‘z
mukofotini boshqa urug‘dagi ayoli va bolalariga qanchalik ko‘p bersa, uning o‘z
onalik urug‘iga shunchalik kam ulush qolgan. Biroq er hali xotin va bolalarining
yagona boquvchisi bo‘lmagan. Juftli oilalarning yanada mustahkamroq bo‘lishi
uchun covg‘a ayirboshlashda er xotiniga, xotin eriga berganga qaraganda
ko‘proq sovg‘a berishi lozim edi, shunday qilib sovg‘a ayirboshlash
munosabatlari boquvchilik munosabatlariga aylanishi lozim edi. Shu bilan birga
erkakning xotin va uning bolalari bilan aloqasi muntazam va uzoq muddatli
bo‘lib bordi. Nihoyat, qabilalararo nikoh zamirida xo‘jalik birligi — jamoa
tashkil topdi, unga erlar o‘z xotinlari va ularning bolalari bilan kirdi. Erkaklar
o‘z singillaridan, ayollar esa mos ravishda o‘z aka-ukalaridan ajralishdi. Yangi
iqtisodiy xo‘jalik birligi yoki oilaning yana bir turi – juft oila yuzaga keldi, unga
asosan er, xotin va uning bolalari kirdi.
Demak, nikoh oiladan ilgari vujudga kelgan bo‘lib, dastavval, patriarxal
oila vujudga kelishiga qadar, urug‘chilik davrida faqat jinsiy tabiiy hayotni
boshqarib borgan. Oila vujudga kelgandan so‘ng esa nikoh kishilar hayotining
boshqa sohalariga, chunonchi, huquqiy, axloqiy va maishiy sohaga ham kirib
222
borgan. Nikohning oiladan farqi shundaki, u o‘zi vujudga kelgan dastlabki
davrda muayyan iqtisodiy, xo‘jalik huquqi va majburiyatlari o‘zining birinchi
kunlaridanoq muayyan huquqlar va majburiyatlar bilan bog‘langan kishilarning
kichik uyushmasi, ittifoqi, birligidir. Oila sinfiy jamiyatga qadar jinslar
o‘rtasidagi jinsiy munosabatlarni boshqaradigan birdan-bir vosita bo‘lgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
