P I k I r b I l d I r I w sh I l e r: Sh. Allaniyazova

Jáne ayırım lingvistler quramalı sintaksislik pútinlikti tekstte sintaksislik birlik 
sıpatında qaraw múmkin emesligin, abzaсtıń sintaksislik birlik bolatu
ǵ
ınlı
ǵ
ın 
dálillewge umtıladı. Nemis tili materialında usı mashqalanı úyrengen L.G.Fridman 
quramalı sintaksislik pútinlikti sintaksislik birlik motivine iye emes dep, onı bir neshe
gáplerdiń mazmunlıq birligi tiykarında qáliplesken logikalıq-semantikalıq pútinlik 
tárizinde analiz etiwdi durıs dep esaplaydı. Ol gápten ajıralıwshı, frazadan úlken 
sintaksislik birlikti abzaс dep ataydı. Abzaсtı kompoziсiyalıq birlik dep qaraw menen 
birge, onı eń dáslep sintaksislik birlik, sebebi abzaсtıń sintaksislik tábiyatı onıń 
kompoziсiyalıq birlik sıpatında qollanıwı ushın imkaniyat jaratatu
ǵ
ın tiykar bolıp 
tabıladı dep kórsetedi.
3
Kórinip tur
ǵ
anınday, izertlewshi abzaсtı, tap gáp sıyaqlı, 
sintaksislik birlik dep, onı teksttiń tiykar
ǵ
ı birligi sıpatında analiz etedi.
Abzaсtı sintaksislik qubılıs sıpatında túsiniw, yaki abzaс hám quramalı 
sintaksislik pútinlik túsiniklerin aralastırıw til bilimine arnal
ǵ
an miynetlerde kóplep 
ushırasadı. Ayrıqsha shártli tańbalar
ǵ
a iye bol
ǵ
an irkilis belgileri menen birge, jazıwdı 
túsinikli etiw ushın dara sózlerdiń, gáplerdiń aralı
ǵ
ında qaldırılatu
ǵ
ın bos orınnıń 
áhmiyeti o
ǵ
ada úlken. Abzaс jazıwda belgili xızmet atqaradı. Bir abzaс óz ishine 
mazmunı ja
ǵ
ınan jaqın bol
ǵ
an bir neshe gáplerdi jámlestiredi. Sonday-aq kontekstte 
1
Москалская O.И. Грамматика текста, 14, 30, 83-betler. 
2
Лосева Л.М. Межфразовая связь в тексте монологической речи. Одесса, 1969, 24-bet; Свотина М.Г. Абзац как 
единица речевой практики / Теоретические проблемы синтаксиса современных индоевропейских языков.
Л., 1975, 205-208-betler. 
3
Фридман Л.Г. К вопросу о сверхфразовых единицах. Теоретические проблемы синтаксиса современных
индоевропейских языков. Л., «Наука», 1975, 216-217-betler. 

---

19 
aldında
ǵ
ı hám sońında
ǵ
ı gáplerge baylanıs dárejesine qaray bir gáptiń ózi de bir abzaсta 
keliwi múmkin. L.V.Arnoldtıń pikirinshe, abzaс gápke qara
ǵ
anda joqarı sintaksislik-
intonaciyalıq pútinlik. Biraq keyin bul pikirinen qaytadı. Ol abzaс quramında
ǵ
ı gápler 
grammatikalıq hám mazmunı ja
ǵ
ınan jazıwshılarda, hátte bir jazıwshınıń ózinde de hár 
qıylı bolıwın hám sonıń ushın «abzaсtıń tipik strukturası ushın mısal keltiriw ulıwma 
múmkin emesligi»n aytadı.
1 
Mısallar analizi tiykarında dáslepki pikirge qarsı bol
ǵ
an 
mine usınday juwmaqqa keledi. Solay etip, abzaс pikirdiń logikalıq hám emocionallıq 
strukturasın grafikalıq sáwlelendirgeni ushın onı pikir ańlatıwınıń oqıwshılar tárepinen 
qabıl etiwin jeńillestiriwshi kompoziсiyalıq usıl sıpatında analiz etiw múmkin. Álbette, 
abzaс bir waqıttıń ózinde sintaksislik pútinlik hám grafikalıq-kompoziсiyalıq usıl bolıwı 
múmkin emes. 
Bul orında quramalı sintaksislik birlik hám abzaсtıń ózgesheliklerin kórsetetu
ǵ
ın 
izertlewler de bar. N.A.Levkovskayanıń maqalalarında anıq faktler tiykarında abzaс 
hám quramalı sintaksislik pútinliktegi ózgeshelikler ajıratıp kórsetiledi.
N.A.Levkovskayanıń pikirinshe, tekstti bóleklerge ajıratıw quramalı proсess 
bolıp, birinshiden, teksttiń pragmatikalıq ózgeshelikleri menen baylanıslı bol
ǵ
an 
obyektiv proсess, ekinshiden, avtordıń pragmatikalıq maqsetine baylanıslı bol
ǵ
an 
subyektiv proсessler itibar
ǵ
a alınadı. Tekstti avtordıń pragmatikalıq maqsetine qaray 
bóleklew tiykarında abzaс payda boladı. Izertlewshi quramalı sintaksislik pútinliktiń 
tekstte pikir tıyanaqlılı
ǵ
ına iye ekenligin, abzaс bolsa tekstte subyektiv bóleklew birligi 
bol
ǵ
anlıqtan pikir tıyanaqlılı
ǵ
ına iye bola almaytu
ǵ
ınlı
ǵ
ın aytadı. Abzaс ilimiy tekstte 
strukturalıq, semantikalıq hám kommunikativlik pútinlik túrinde bolsa, kórkem tekstte, 
tiykarınan, emfatikalıq xızmet atqarıwshı qural sıpatında qatnasadı. Álbette, bul kórkem 
teksttiń ózine say maqset hám xızmetleri, ózgeshelikleri, jazıwshınıń oqıwshı
ǵ
a 
estetikalıq tásir etiwden ibarat pragmatikalıq maqseti menen baylanıslı ekenligi málim.
Kórinip tur
ǵ
anınday, quramalı sintaksislik pútinlik hám abzaс ortasında
ǵ
ı 
ózgeshelikti kórsetiwde teksttiń obyektiv hám subyektiv faktorlarına tiykarlansa, 
maqsetimizge erisken bolar edik. Shınında da, tekstti abzaсlar
ǵ
a bóliwde jazıwshınıń 
subyektiv maqseti, pikirde neni, qanday, qay tárizde, aytıw sheshiwshi áhmiyetke iye. 
Durıs, ilimiy tekstte pikirdi logikalıq jaqtan anıq beriw ushın quramalı sintaksislik 
pútinlik hám abzaс sáykes keledi. Degen menen ayırım waqıtlarda izertlewshi pikiriniń 
izbe-izligin kórsetiw maqsetinde bir quramalı sintaksislik birlik bir neshe abzaсlar
ǵ
a 
bólingen halda ańlatılıwı múmkin. Bul avtor pikiriniń ańlatılıwın qolaylastıradı. 
Máselen, til biliminde tómendegi ilimiy tekstke itibar qaratayıq: