B. T. Toshmuhamedov

Zilzilaning sabablari. 
Z ilzila ro ‘y b erish sab ab ig a k o 'ra
quyidagi guruhlarga boMinadi: a) Yer po‘stining o ‘pirilishi natijasida 
boMadigan zilzila; b) vulqon harakati natijasida boMadigan zilzila;
d) to g‘ hosil qilish jarayoni natijasida boMadigan tektonik zilzila;
e) odatdagi tektonik zilziladan farq qiluvchi chuqurdan boMadigan 
yoki plutonik zilzila.
0 ‘pirilish zilzilalari. 
«Yer osti suvlarining geologik ishi» 
tem asida Yer qatlam lari Yer osti suvi ta ’siri natijasida k atta-katta 
ch u qur g ‘orlar kabi b o ‘shliklar hosil qilishini k o ‘rsatib oMgan 
edik. Bunday joylarni tekshirish hali tugagani y o ‘q, Karst relyefi 
shakllari, shu ju m lad an , g ‘orlarning b a ’zilari ju d a katta boMib, 
ularning tepa qismi Yer osti suvlari ta ’sirida o ‘pirilib tushadi. 
0 ‘pirilgan joylarda b a ’zan kul yoki voronkasim on katta chuqurlik 
hosil boMadi. 0 ‘pirilish zarbasi natijasida Y er larzaga keladi.
152

---

0 ‘pirilish zarbasidan aholi zara r k o ‘rishi m um kin. Bunday 
zilzilalar o ‘chogi (b o ‘shliq) odatda Yer yuzasiga ju d a yaqin boMadi. 
T o g ‘ yon bagirlari qulashi natijasida ham xuddi shunday, zilzilalar 
boMib tu rad i. M asalan , T o jik isto n d a to g ‘ yon b ag ‘ri qulashi 
natijasida P om ir togMdagi Sarez koMi va boshqa b a ’zi koMlar hosil 
boMgan. Issiq koMning jan u b iy qism ida o ‘pirilish natijasida zilzila 
boMgan. 1914-yilda Xarkov shahri ostida tuzlarning yuvilishidan 
yer o ‘pirilib, 7 balli zilzila yuz bergan.
Y ulqonli zilzilala r. 
S o ‘n m a g a n v u lq o n la rn in g h a r a k a ti 
natijasida ham zilzila boMib turadi. B unday zilzila faqat vulqonli 
oMkalarga xosdir. V ulqon h arakatlanib turgan oMkalarda zilzila 
kuchi 5-6 b alldan (bazilarini hisobga o lm ag an d a) o shm aydi. 
M asalan, T inch okean atrofidagi orol va yarim orollar: K am chatka 
yarim oroli, Kuril, X okkaydo orollari sh u lar jum lasid an d ir. Bu 
yerlarda zilzila o ‘chogM 600 km chuqurlikdadir.
Q attiq qizib ketgan suyuq lavalardan ajralib chiquvchi gaz va 
b ug1 Y er ostidan dahshatli kuch bilan otilib chiqishi natijasida 
kuchli zilzila yuz beradi. V ulqonik zilzilalar gipotsentri o d atd a 
ju d a ch uq urda (600 km) boMadi. B unday zilzilalar aholi yashay- 
digan joydan ch etd a boMgani u ch u n katta zarar, yetkazm aydi va 
m ahalliy aham iyatga egadir.