B. T. Toshmuhamedov

Geosinklinallar
O '
Geosinklinal haqidagi tushunchaga dastlab amerikalik geolog 
J.Xoll 1857- yilda «Nyu-York shtatining geologiyasi» kitobida asos 
solgan. Bu kitobda geosinklinal tushunchasiga berilgan tasvir geologiya 
sohasida o'ziga xos to'ntarishga olib kelgan inqilobiy g ‘oya edi.
X ollning ilmiy ishi N yu-Y ork shtatining janu biy qismidagi 
paleozoy yotqiziqlariga bag‘ishlangan. U regionning geologiyasi 
quyidagi xususiyatlarga ega:
1. C h o 'k in d i jin slarn in g shu yoshdagi pasttekisliklardagi 
yotqiziqlar bilan qiyoslanganda, katta qalinligi (12 km).
2. U lar (yotqiziqlar) sayoz suv fatsiyalariga mansubligi (Xoll 
davrlarida chaqindi jinslar sayoz suv qoldiq yotqiziqlari hisobla- 
nardi).
3. Y otqiziqlarning burm alanganligi: o'zgarib m etam orflash- 
ganligi va boshqalar.
U m um an Xoll sinklinal shakldagi yirik botiqliklar mavjudligi, 
ularda qalin yotqiziqlar (20 km gacha) og‘irligi tufayli m agm a 
o ‘choqlar vujudga kelganligi, yotqiziqlar esa suv yo‘nalishi asosida 
joylashganligi ta ’kidlangan. Sinklinal esa Xoll tadbiricha qirg‘oqqa 
parallel k ontinent okeanlari oralig‘ida joylashgan bo'ladi. Xoll 
tom onidan olg‘a surilgan taxm in, uning ayrim xulosalari hozirgi
146

---

zam o n tush u n ch alarid an uzoq b o ‘lsa-da, geosinklinal t a ’lim otini 
konsepsiyasining asosi hisoblanadi.
Keyinroq boshqa A m erika geologi J.D e n a to m o n id an 1873- 
yili «geosinklinal» atam asi fanga k iritib , u xoll belgilangan 
«geosinklinal» belgilarini m ukam m al tahlil qildi.
U ning fikricha c h o ‘kish jarayoni Y erning asta-sekin sovishi 
tufayli vujudga kelgan tangensial c h o ‘zilishi bilan bogMiq. D ena 
c h o ‘kayotgan zonalarni «geosinklinal» deb aytishni taklif qildi. 
G eosinklinal bilan bir qatorda unga qaram a-qarshi «geoantiklinal» 
tuzilm a ham ajratdi. G eoantiklinalning ko‘tarilishi esa geosinklinal- 
larni c h o ‘kindi jin slar bilan ta ’m inlovchi m anba boMib xizm at 
qilishga olib keladi. Burmalanish esa Xoll ta ’kidlaganicha b o ‘lsada, 
lekin D en a fikricha c h o ‘kish va burm alanish jarayonlari bir vaqtda 
b o ‘lmaydi. U ning fikricha Appalachi va boshqa burm atog4 inshoot- 
lari taraqqiyotida uzoq vaqt davomidagi osoyishtalikdan so‘ng qisqa 
m uddatli burm alanish davri so d ir boMadi. B urm alanish jarayoni 
esa shiddatli to g ‘ hosil qilinishi bilan yakunlanib, geosinklinal 
o ‘rnida sinklinariy, geoantiklinal — antiklinoriy strukturalari hosil 
boMishi bilan yakunlanadi.
D ena fikricha, geosinklinal va geoantiklinal o ‘rnida tektonika 
sikli davom idagi to g1 inshootlar hosil boMgan boMsa monogenli, 
agar ikki va uch tektonika sikllari davom ida hosil boMgan boMsa — 
poligenli tog‘ inshootlarini tashkil qiladi. Shuningdek, D ena to g ‘ 
inshootlarining tashkil qiluvchi jinslar o'zgarib, metamorflashganligi, 
ulaiga intruzivlar joriylanishi va nihoyati geosinklinallar kontinent 
(kraton) va u m m o nlar oraligMga joylanishini ta ’kidlagan.
1900-yilIarda fransuz geologi E. Og o ‘zining «Geologiya» kitobida 
«Geosinklinal» ta ’limotini Yevropa materiallari asosida tasvirlab berdi:
1. C h o ‘kindi jins yotqiziqlarining katta qalinligi (20 km gacha) 
va tanaffussiz hosil boMganligi.
2. C h o ‘kindi jins yotqiziqlarini batial (ch u q u r u m m o n suv) 
fatsiyasiga xosligi.
B urm alanishning asosiy fazasi geosinklinal tektonika siklini 
oxiriga to ‘g ‘ri kelsada, uning ayrim gMjimlanish belgilari geosink­
linal — botiqlik markazida tektonika siklini boshlangMch bosqichida 
koMarilma shaklida vujudga kela boshlaydi.
147

---

Og ularni geoantiklinal deb nom lagan. Og ta ’kidlashicha, 
geosinklinal — botiqliklar, q it’alar o ‘rtaligMda joylashadi. M asalan, 
0 ‘rta Yer geosinklinal — barm alanish m intaqasi Yevropa va Afrika 
qitalari oraligMda joylashgan. Og fikricha, A tlantika okeani hoziigi 
zam onda rivojlanayotgan geosinklinal botiqliklariga misol b o ‘la 
oladi. Shunday qilib, geosinklinal haqidagi ta ’lim ot XIX asrning 
oxirlarida XX asrning boshlarida ikki xil y o ‘nalish asosida voyaga 
kelgan. Buning sababi tushunarli. C hunki ular yangi va k o ‘hna 
dunyo geologiya tuzilishlari asosida ishlab chiqilgan. G eosinklinal 
haqidagi tushu n ch a kelgandan to hozirgi vaqtlargacha ham bu 
tushunchaga b irq a n c h a o ‘zgartirishlar kiritildi. Lekin geosinklinal 
t a ’lim otiga A m erikada X oll, D ena va Y evropada O glar asos 
solishgan.
Hozirgi geosinklinal tushunchasiga va um um an geosinklinal 
ta ’lim otiga va uning fan olam ida joylashtirishda katta va m uhim
hissa qo'shgan nem is olimi G .Shtille (1913-45 yillar) hisoblanadi.
G .Shtille geosinklinallarning ham m a belgi va xususiyatlarini 
tahlil qildi:
1. C h o 'k in d i jinslar qalinligi. Bu belgi tadqiqotchilar o ‘rtasida 
m unozaraga olib kelm agan. Lekin Shtille fikricha, faqatgina 
ch o 'k ish tufayligina qalin ch o 'k in d ilar hosil boMishi m um kin 
emasligi va bunday geosinklinal botiqlarida qalin jinslar hosil boMish 
uchu n yana ch o'kish bilan bir qatorda koMarilish om ilini ham
hisobga olinishi kerak.
2. B urm alanish m u am m o si. Shtille ta ’k idlashicha, ayrim
g e o sin k lin a lla r u m u m a n o ro g e n e z ja ra y o n ig a u c h ra m a g a n . 
Shunday qilib, Shtille «geosinklinal» haqidagi tushunchani uzoq 
m u d d atli c h o 'k is h ja ra y o n la rig a u c h rag a n d o ira la r hisobiga 
kengaytirdi. D em ak, to g ‘ b u rm alan ish in sh o o tlari faq atg in a 
geosinklinallar o ‘rnida hosil boMishi shart emas.
3. Tog‘-burm alanish inshootlarining tuzilishiga qarab, Shtille 
ikki xil morfogenetikli turga boMishni taklif qildi: a) A lpinnotiplik
— togMar qoplam asi (pokrov) yoki shiddatli gMjimlangan, burm a- 
langan tuzilm alardan tashkil topgan; b) G erm otiplik — togMar 
asosan tushirma-koMarilma boMaklaridan yoki tushirma-koM arilma 
burm alanish strukturalaridan tashkil topgan.
148

---

S o 'n g ra S htille orto geo sin klinal, y a ’ni a l’p in otip orogen, 
m asalan, Alp geosinklinal turlarga kiruvchi togMar va parageo- 
sinklinal turlarga, y a ’ni tu shirm a — boMaklaridan hosil boMgan 
geosinklinal turlariga, m asalan , R odopi geosinklinal turlariga 
boMishni taklif qildi.
4. 
Geosinklinallarning magma va metamorflanish muammolarini 
Shtille mufassal tahlil qildi. U ning fikricha magmalanish jarayonlari 
geosinklinallarning tektonika siklini quyidagi bosqichlari bilan 
bogMiq. BoshlangMch yoki orogengacha davrda nam oyon b o ‘gan 
magmalanish jarayonlari — ularning tarkibi nisial — ko‘kim tirofiolit
— y a’ni bazalt jinslaridan tarkib topgan boMib, suv osti vulqon 
faw oralari tufayli hosil boMgan. BoshlangMch bosqich hosil boMgan 
m agm a jinslari geosinklinallarning ichkari doiralari bilan bogMiq 
boMib, kratonlardan (platformalardan) uzoqroqda joylashgan Kraton 
yaqindagi geosinklinal havzalarida esa ofiolitlar uchram aydi. M ana 
shunday vulqonlar tarqalish qonuniyati ularning Shtille tom onidan 
ofiolitli — evgeosinklinal va ofiolitsiz — mnogeosinklinal turlariga 
boMindi.