B. T. Toshmuhamedov

53-rasm. 
Otyaylov togMdagi ko‘chki.
K o‘chirilgan zarrachalar havoda b a ’zan boshqa joyga ko‘chish 
jaray o n id a o ‘zlari tegib turgan yuzalarni silliqlaydi. Bu yuza
238

---

sahrodagi birorta uchastka yoki c h o ‘qqayib turgan toshlar, qoyalar, 
g o h o inso n to m o n id a n q u rilg an b iro rta in s h o o tla r b o 'lis h i 
m um kin. Zarralarning bunday ishi 
korroziya 
deb ataladi. Markaziy 
O siyoning ayrim joylarida saqlangan eski inshootlarda sham olga 
qaragan to m on larn in g d oim o pastki qism larida, ayniqsa 0,5-1,5 
m balandlikdagi qism da kuchli korroziya yuz bergan.
S ham olda uchirilgan m aterial yirikligiga ham d a sham olning 
kuchiga qarab m a ’lum bir m asofaga olib kelinadi va eol qatlam i 
k o ‘rinishida qoldiriladi. Eng m ayda zarrachalar uchirilgan joydan 
k o 'p in c h a bir necha yuz kilom etrgacha olib ketiladi. M asalan: 
M arkaziy Osiyodagi Q oraqum va Qizilqum saxrolaridan uchirilgan 
chang sharqqa to m on uzoqlarga olib boriladi va M arkaziy Osiyo 
tog1 etaklarida qoldiriladi. Ba’zi olim lar to g ‘ etaklari hududlaridagi 
ustki qatlam larning paydo b o ‘lishida sham ol olib kelgan jin slar 
ju d a m uhim rol o ‘ynaydi deb xissoblaydilar. Boltiq b o ‘yi qirg‘oq- 
larida ysaxshi qum li plyajlar b o r va g ‘arbdan esuvchi sh am o llar 
k o ‘p b o'ladi, shuning uch u n bu Yerdagi qum lar sham olda sharqiy 
y o ‘nalishda u ch iriladi. Bu Y erdagi sh am olda keltirilgan qum
m assalarining balandligi ko‘pincha bir necha m etrga boradi. Q u m ­
lar qirg‘oqdan sharqqa to m o n asta-sekin siljib, o ‘z y o ‘nalishidagi 
o 'rm o n larn i, ekinzoryerlarni, bog‘larni polizlarni va turarjo y larn i 
ko‘mib yuboradi.
Bu qum tepalari 
dyunalar 
deyiladi. Saxrolarda n oto‘g‘ri shaklda 
hosil boMadigan qum teppalari ham dyunalar deyiladi.
Sham ol kelayotgan to m o n i salgina qiya tepalikka o ‘xshay- 
digan, shamolga qarshi tom oni esa yarim oy ko‘rinishidagi d o ‘nglar 
barxanlar 
deb ataladi. S hunday qilib, g ‘arb yoki ja n u b iy -g ‘arbiy 
sh am o llar ko‘p boMgan m avsum da ham m a barxanlarning yarim
oyga o ‘xshash tom oni sharqqa qaraydi. Sharqiy yoki shim oliy- 
sharqiy sh am ollar ko‘p boMgan vaqtlarda esa barxanning yarim
oyga o ‘xshash tom oni g ‘arbga yoki jan u b iy -g 'arb g a qarab qoladi. 
Ayrim barxanlarning atrofidagi joylardan balandligi ko‘p incha 20- 
30 m .ga gohida 50 m.ga boradi.
A garda sham olda uchiriladigan qum massasi yoMida alohida 
turgan katta tosh yoki sahro o ‘sim liklarining butasi singari to ‘siq 
uchrasa u vaqtda bu predm et atrofida qum to ‘plana boradi. Olib
239

---

kelinayotgan qum ning balandligi bu to ‘siq darajasiga yetganda, 
qum sham olga qarshi tom onga to 'k ila boshlaydi. Paydo boMgan 
to ‘siqning yon to m onlaridan esa sham ol qum m assalarini oldinga 
tom o n haydaydi va yarim oyning turtib chiqib turgan shoxlari 
ana shunday hosil bo'ladi.