Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

Ma’lumot uchun! 
Tekshiriluvchi hujjatni qiya tushgan yorug‘likda 
kuzatish, yorug‘lik nurlari 90 gradus berilganda ko‘rinmaydigan yoki 
qisman ko‘rinmaydigan belgilar aniq bo‘lishini ta’minlaydi. Yorug‘lik 
manbai sifatida maxsus nur chiqaruvchi yoritqich ON-19 ishlatiladi. 
Yozuvlari o‘chirilgan, zararlangan hujjatlarni yorug‘lik manbaiga 
to‘g‘ri o‘rnatib kuzatilsa., yorug‘lik nurlarining qog‘oz qatlamidan singib 
o‘tish darajasi har xil bo‘ladi. Bunday sharoitda soxta pul, qimmatbaho 
qog‘oz - hujjatlar ham o‘tuvchan nurlarda kuzatilganda hujjatning ichki 
qatlami holatlari to‘la va aniq ko‘rinadi. Bu holatni mustahkamlash usuli 
o‘tuvchan yorug‘lik nurlarida fotosuratga tushirishdir. Suratga tushirish 
uchun maxsus yorug‘lik manbai FMN-2, MRKA, ULARUS 
moslamalariga o‘rnatiladi. Tekshirish va suratga olish ishlari esa 
qorong‘ilashtirilgan binoda amalga oshiriladi. 

---

135 
lyuminessensiya deb ataladi. Hujjatning bir xildagi bir vaqtda yoritilgan 
matni va keyinchalik kiritilgan o‘zgarishlar infraqizil nur ta’siri 
natijasida o‘ziga xos bo‘lgan aks yorug‘lik nurlarni chiqaradi va ko‘zga 
ko‘rinmaydigan mayda zarrachalarini ham ko‘rinarli qiladi. 
Namli nusxa ko‘chiruv usuli pasta bilan yozilgan matnlardagi 
o‘zgarishlarni, bo‘yoqning rangi, tarkibini aniqlashda fotoqog‘ozning 
emulsiya (jelatin) qatlamini namlab yozuvlarni unga ko‘chirishda 
qo‘llaniladi. Qalbakilashtirilgan hujjatlarni tekshirishda absorbsion - 
lyuminessent usuli ham qo‘llaniladi. Bu usul yordamida hujjatdagi 
yozuvlarning bir-biri bilan kesishib o‘tgan joylarida (masalan, imzo 
bilan boshqa yozuv birining ustidan ikkinchisi yozilgan hollarda) 
qaysilari avval yozilganligini aniqlash zaruratini hal qiladi. 
Ultrabinafsha nurlarning ko‘rinarli spektrosnusxa usuli yozuv 
vositasining turi, rangsiz moddalarning sifati, yopishtirish vositalarining 
sifati, turini aniqlashda qo‘llaniladi. Tekshiriluvchi moddaning asosiy 
xususiyati spektrofotometriya tahlili asosida tuziladigan chizmalardir, 
ya’ni har bir moddaning spektr nurini o‘ziga singdirish qobiliyati har xil 
bo‘lganligi sababli spektr grafigi ham shunga tegishli ravishda aks etadi. 
Infraqizil spektrosnusxa usuli ham yuqorida ko‘rsatilgan 
vazifalarni bajarish va taqqoslab tekshirish uchun qo‘llaniladi. YOzish 
vositalarining xususiyatlarini qog‘oz, kley va boshqa materiallarni 
tekshirishda kimyoviy tomchilar reaksiyasini ta’sir ettirish usulini 
qo‘llaydi. 
Turli moddalar va hujjatning materialini tekshirishda yupqa 
qatlamli xromotografiya uslubi qo‘llaniladi. SHuni ta’kidlab o‘tish 
joizki, mustaqillik yillari davomida Adliya vazirligi qoshidagi 
kriminalistik tadqiqotlar Markazining hujjatlarni tekshirish bo‘limi 
xodimlari ilmiy tadqiqotlarini yangi texnik jihozlar qo‘llash va tekshiruv 
uslublarini mukammallashtirishga sezilarli hissa qo‘shdilar. SHu bilan 
birga bo‘lim oxirgi yillarda bir muncha texnik jihozlar bilan yangilanib, 
tekshiruvlar ana shu texnologiya asosida o‘tkazilmoqda. 
Ekspertiza amaliyoti davomida kompyuterlashtirish va ilmiy 
texnik rivojlanish munosabati bilan hujjatlarni texnika usulida olib 
boriladigan tekshiruvlari yangi mukammal asbob uskunalar yordamida 
o‘tkazilmoqda. Jumladan, hujjatlarni tekshirishga moslangan DVS-
Portable videoskaneri, “VSC-2000” videospektral komporatori rangsiz 
yozuvlarning botiq izlari asosida tiklash uchun mo‘ljallangan. “ESDA” 
apparati, “Leica DMC” mikroskopi, “Foram-685” Romanovskiy 

---

136 
spektrografigi. “CYM-2000” ixcham vidomikroskopi va boshqalar 
ishlatilmoqda.