Vazir lig I alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti

Biz baxtli bo‘lamiz
Xudo xohlasa,
Xudo xohlamasa,
Uchrasharmidik?!
25
Bu misolda berilgan ritorik gap orqali ta’sirchanlik, yashirin tasdiq ma’nolari 
mujassam.
Men olmani irg‘itvorsam,
U dod soldi:
Tashlab ketar ekan meni
Nega oldi?!
Bu misolda esa nega oldi ritorik so‘roq gapi yuqoridagi gaplarning mantiqiy 
davomi sifatida kelib, meni tashlab ketar ekan olmasligi kerak edi degan yashirin 
inkor, shu bilan birga kuchli hayajonni, g‘azabni ifodalab kelgan. She’riy 
matnlarda ritorik so‘roq gapning bir nechta ma’nolari bitta gap takibida 
umumlashib kelishi odatiy hol, norma hisoblanadi. Chunki nasriy matnlardan ko‘ra 
she’riy matn qisqa satrlarda ko‘proq ma’no berishi kerak. Bu o‘rinda esa eng katta 
yutuqlardan biri ritorik so‘roq gaplar zimmasiga tushadi.
Yana bir misolga e’tiborimizni qaratamiz.
25
Muhammad Yusuf., Saylanma.,- T.: Sharq., 2007, B.288.

---

49 
Oftob elib to‘lsa ko‘k uzra,
Unga osmon sandig‘i hujra.
Haqdan hukm, bandadan ijro,
Xudo bilar, kim oldin ketar?!
26
Bu misolda yuqorida aytib o‘tganinmiz kim so‘roq olmoshi yordamida ritorik 
so‘roq gap hosil qilingan. 
Xudo bilar, kim oldin ketar?! 
Bu ritorik so‘roq gap 
orqali yashirin tasdiq va inkor ma’nolari mujassamlashgan. Ya’ni 
“kim oldin bu 
dunyodan ketishini xudo biladi, undan boshqa hech kim bilamaydi”
degan 
ma’nolar mavjudligini uqish mumkin. Bu gap orqali muallif ikkinchi bir kishga 
savol berayotgani yo‘q va shu asnoda uning javobini ham talab qilmayapti. Bu o‘z-
o‘ziga aytilgan, javobi talab qilinmaydigan so‘roqdir. Chunki uning javobi bilan 
birga qo‘shimcha ma’nolari ham o‘z ichidadir. 
 
Yuzlaringni ko‘rgandayman qaydadir,
Qo‘l ushlashib yurgandayman qaydadir,
Neki qilsang, axir bir kun qaytadir,
Ayt, mabodo menmasmu u aldagan?!.
27

Bu misolda berilgan gap 
Ayt, mabodo menmasmu u aldagan?!.
Gapi xuddi oddiy 
so‘roq gapga o‘xshaydi. Chunki unda kimdandir savol so‘rab javobi kutayotgandek 
ayt so‘zi ham qo‘shilgan. Bu so‘z o‘quvchini, she’rxonni biroz chalg‘itishi 
mumkin. Ammo bu gap ham ritorik so‘roq gapning bir turi hisoblanadi. Bizga 
ma’lumki, she’riyatda qahramon odatda bitta, ikkita yoki uchta bo‘lishi mumkin. 
Ularning birinchisi muallifning o‘zi yoki lirik qahramon. Odatda 90 foiz she’rlarda 
faqat shu lirik qahramon mavjud bo‘ladi va butun she’rda uning ichki 
kechinmalari, tuyg‘ulari, boshidan o‘tkazgan voqea-hodisalari oniy lahzada aks 
etgan qalb kechinmalari sifatida qog‘ozga to‘kiladi. Bu o‘rinda u she’riy matnda 
aksariyat hollarda o‘zi bilan o‘zi gaplashadi, ya’ni monologiik nutq yuzaga keladi. 
Lirik qahramon o‘z ichki meni bilan gaplashganligi sababli ham unda savol-
26
Muhammad Yusuf., Saylanma.,- T.: Sharq., 2007, B.288.
27
Muhammad Yusuf., Saylanma., -.: Sharq., 2007, B.288.

---

50 
javoblar bo‘lishi mumkin. Aksariyat hollarda esa bu ritorik so‘roq gaplar orqali 
yuzaga chiqadi. Shu bilan birga, lirik qahramon, she’riy matn ichida o‘z yoriga, 
sevgilisiga, do‘stiga, Ollohga murojat qilishi va raqibiga yuzlanishi ham mumkin. 
Ularga ham savollar beradi, ammo ularning javobini o‘zi bilib turadi. Shu bois 
ham bunday o‘rinlarda shoirlar ritorik so‘roq gaplardan unumli foydalanadilar. 
Yuqoridagi misolda ham xuddi shu holni kuzatish mumkin.
Aldagan men 
emasman
degan yashirin inkor ma’nosi ritorik gap orqali o‘z aksini topgan.
Sevimli va mahoratli shoirimiz Muhammad Yusufning ijod namunalarini 
kuzatar ekanmiz, uning so‘roq gapning bu turidan, ya’ni ritorik gaplardan deyarli 
har bir she’rida o‘rnida foydalanganini ko‘ramiz. Uning ijod namunalari xalq 
qalbiga birdan quyilib qolishiga, tez yodda qolishiga va kuchli ta’sirga ega ekanligi 
balki shundandir. Chunki ritorik gaplarning asosiy vazifasi tinglovchiga 
emotsional-ekspressiv ta’sir qilishdan iboratdir. Bu orqali esa tilning ta’sir qilish 
funksiyasi bajariladi. She’riyatda esa qalb kechinmaari va pand-nasihatlar ana shu 
vosita orqali berilib, uning qiymati yanada oshadi. Quyidagi misolga diqqat 
qilamiz.