DA
DC
bo‘lgani va undan tashqari
DH
DB
bo‘lgani uchun,
BC
AH
bo‘ladi. ADN va NAD burchaklarning yig‘indisi DVA yoki
DGB burchakka teng. Lekin
DGB
. Shuning uchun
GDA =
NDA bo‘lib, DG=DH va
DA umumiy tomon bo‘lganidan, bu uchburchaklarda AG= AN bo‘ladi. Ammo AN=VS
bo‘lgandan AG=BC bo‘ladi. GE = EV bo‘lgani uchun, AG+ GE=VS + EV va AE = EV + VS
bo‘ladi. Mana shuni isbotlash kerak edi.
2. Beruniy isboti: DKO diametrni o‘tkazamiz (5-shakl). DE ni L nuqtagacha davom
ettiramiz. DL ga parallel ON ni o‘tkazamiz.
OAH
DCL
bo‘ladi. ND ni o‘tkazamiz. U vaqtda
FHD to‘g‘ri burchak (diametrga tiralgan) va demak, DEFH to‘g‘ri to‘rtburchakdir. Bunda HD=FE
va KS||ED o‘tkazamiz. K markazdan tushirilgan KS kesma AV va HD vatarlariga
perpendikulyar bo‘lgani uchun, ularni teng ikkiga bo‘ladi, ya`ni HS=SD va shuning uchun
FM=ME. Demak, qoldiq kesmalar AF=EB va ND = FE, demak, HD=BC. Bundan FE=BC
bo‘lib, ularga AF va EV o‘zaro teng kesmalar qo‘shilsa, AE=EB+BC bo‘ladi.
Arximed teoremasining turli xil isbotlarini bayon etgandan so‘ng, Beruniy siniq
chiziqlarning xossalarini ifodalovchi yana bir necha teoremalarni keltirib, ularning ham IX — XI
asr matematiklari tomonidan berilgan 18 xil isbotlarini, shuningdek o‘zi bajargan isbotlarni ham
bayon etadi.
So‘ngra Beruniy bu asarda geometrik yasashga doir qator masalalarni yechadi. Bulardan
quyidagilarni keltiramiz.
1. Ma`lum uzunlikdagi terak yer sirtiga perpendikulyar holda o‘sib turgan edi. U shamolda
sindi va shun day bukildiki, uchi yerga tegdi. Terakning tagidan uning yerga tegib turgan uchigacha
bo‘lgan masofa ma`lum. Terak singan joyining balandligini topish kerak.
KS terak yer sirti AS ga perpendikulyar bo‘lsin (6 - shakl). U V nuqtada singan va bo‘lingan
uchi A nuqtada yerga tegadi. AS ma`lum, VS ni topish kerak. AVS to‘g‘ri burchakli uchburchak
tashqarisiga doira chizamiz. AVS yoyning o‘rtasi
D
nuqtadan
AB
DE
va
AC
DF
larni
o‘tkazamiz. DF- yoyning o‘rtasidan tushirilganligi uchun AS vatarni teng ikkiga bo‘ladi. U diametr
bo‘ladi va AV diametrni doira markazi N nuqtada kesadi. Bunda
DEN va
AFN o‘xshash
bo‘ladi. DH=HA bo‘lganidan DE=AF bo‘ladi. Aylanadagi nuqtadan diametriga tushirilgan
perpendikulyar xossasiga asosan
BE
DE
DE
AE
(1)
Lekin
AC
AF
DE
2
1
va birinchi teoremaga asosan
107
AE=EV+VS, bundan
2
KC
AE
. U vaqtda (1) tenglik
BE
AF
AE
KC
2
yoki
BE
AC
AC
KC
2
Do'stlaringiz bilan baham: |