19
avval 10 lik sanok sistemasiga asos solishgan bulsa, bundan 40 asr mukaddam bobilda un oltilik
sanok sistemasi joriy kilindi.
Pozitsion nomerlashda xal kiluvchi rolni u yoki bu razryaddagi bushlik, ya`ni bizning
sanok sistemamizdagi nolni belgilash uynagan deyish mumkin. Bu belgini xindlarning sanok
sistemasida, ulardan xam oldinrok grek matematiklari tomonidan astronomik bushliklarni belgilash
vositasi sifatida foydalanilgan. Mazmuni va kurinish shakli ularda bir-biriga yakin bulgan.
Bobil matematikasi chetki bushliklarni belgilashda nolga extiyoj sezishmagan. Ammo oralik
bushliklarni belgilashda bunday belgi zarur bulgan va bobilliklar nol sifatida
belgisidan
foydalanishgan. Sonlarning chetki rakamlarini yozishda bu rakam fakat astronomik matnlarda
uchragan xalos.
belgisi oltmishlik sanok sistemasidagi nol rolida tarixan keyingi davrga mansub
bulgan. Selevkidlar davrida nol belgisi kanday paydo bulgan?
Ikki daryo matematiklar urtasida aloxida razryadlarni belgilashda noaniklik mavjud bulgan.
Xisobchi xar bir razryadning tartibini yodda saklashi kerak bulgan. Bu nokulaylik oltmishlik sanok
sistemasida unchalik katta bulmagan, masalan, uch xonali sonlar bilan ishlaganda unchalik
sezilmaydi.
Bushlikni belgilash ayniksa, turli matematik jadvallarni tuldirishda katta axamiyat kasb
etgan. CHunki bunday jadvallar «xisoblash» uchun emas, balki «ukish» uchun tashkil kilingan.
Jadvallarga bulgan extiyoj kadimgi bobilliklardan boshlangan. Bu jadvallarning shakli ulardagi
sonlarning yozuvida «bush joy» (probel) belgisi xisobiga nollarni tugri ukishga imkon bergan.
Bobillikda rakamlarning kattaligi turlicha bulganligi xam ularni ukishda bir oz kiyinchilik
tugdirgan. Bu kiyinchilik keyinchalik sonlarni ukishda xatoliklarni keltirib chikarishi mumkin edi.
SHuning uchun taxminan VIII asrlarda mavjud bulmagan rakamlarni, ayniksa jadvalda fakat shu
belgining uzi kelganda yuzaga keladigan nokulayliklarni oldini olish uchun maxsus belgilar orkali
ifodalashga extiyoj paydo buldi. Bunday extiyoj ayniksa, bir necha nollar yonma-yon kelganda
kuchayadi. SHunday bulsada, nolning shakli ikki-uch asr mobaynida standartlashgani yuk.
Xisoblash astronomiyasining rivojlanishi bilan nollarni anikrok ifodalashga tugri kelib koldi
va Selevkidlar davrida bu rakam standartlashdi. Bu jadvallarni bir kiymatli kilib ukishga imkon
yaratdi.
SHunday kilib, nolning asosiy vazifasi oltmishlik sanok sistemasida bushlikni ifodalashdan
iborat bulib koldi. SHu tarika u fakatgina jadval matnlaridagina emas, balki turli xisob ishlarida
xam uchray boshladi va uziga xos axamiyat kasb eta boshladi. Bunday rolda nol rakami sistemali
ravishda mantik masalalarni echishga karatilgan matnlardan xam urin oldi. Nolning urni greklarning
sanok sistemasida urin bulmasada, ular xam bobilliklardan nolni belgilashni uzlariga kabul kilishdi.
Do'stlaringiz bilan baham: