O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

 
2-боб. ШАМОЛ ЭНЕРГЕТИКАСИ АСОСЛАРИ 
 
2.1 Табиатда шамолнинг пайдо бўлиши 
Шамол – ер юзаси исиш даражасининг бир ҳил бўлмаган-
лиги (сутка, мавсум давомида доимий бўлмаслиги) ва Ернинг 
ўз ўқи атрофида корреляцион инерция кучи ҳосил бўлиши 
натижасида ҳаво массасининг даврий ҳаракатидир. Бошқача 
қилиб айтганда, Ер атмосфераси циркуляциясидан ҳосил бўл-
ган ҳавонинг силжиш жараѐнидир. Шамол электр қурилмалари 
самарали ишлаши шамол параметрлари (тезлиги, босими, 
йўналиши нисбатан ўзгармаслиги) га боғлиқ. ШЭС нинг 
эксплуатацияси жараѐнида шамол параметрлари ўзгармас ва 
электр энергия ишлаб чиқариш учун етарли эканлиги - станция 
тўхтовсиз ва юқори даражада самарали ишлашини ва юқори 
фойдаланиш коэффициенти бўлишини таъминлайди.
Шамол ҳосил бўлиши глобал ва ҳудудий шароитларнинг 
натижаси сифатида кўрилиши мумкин. Глобал шароитлар, 
аксарият, ШЭС лари учун мос келувчи параметрли - «Арктик 
шамол», «Антарктик шамол» каби бир томонга йўналган 
шамолларни ҳосил қилади. Бунда ШЭҚ лари минорасини 
шамол йўналишига буриш масаласининг жадаллиги пасаяди. 
 
2.1.1. Арктика ва Антарктида шамоллари 
«Арктик шамол» деб номланган шамол Ернинг шимолий 
қутуби ва Экватори орасидаги ҳаво ҳароратининг фарқи 
натижасида вужудга келади. Шимолий қутбда совуқ ҳаво 
оғирлашади ва ер юзасига яқин бўлган муҳитдаги ҳаво босими 
ортади. Шу билан бирга, атмосферанинг юқори қатламлари (12-
14 км) да ҳаво сийраклашиб, унинг босими камаяди. Аксинча, 
экваторга яқин жойларда ҳаво иссиқ ва енгиллашади, натижада 
енгил ҳаво атмосферанинг юқори қатламларига интилади. Шу 
ердаги ҳавонинг ерга яқин қатламларида босим камаяди ва 

---

31 
юқори қатламларда ҳаво босими ортади. Натижада, ернинг 
юқори қатламларида (12-14 км) ҳавонинг экватордан шимолий 
қутб томон ҳаракати бошланади ва, аксинча, ернинг юзасига 
яқин бўлган қатламларда ҳавонинг шимолий қутбдан экватор 
томон ҳаракатини кузатиш мумкин (1.4-расм). Мана шу шамол 
«Арктик шамол» деб ном олган. «Арктик шамол» ўзининг 
йўлида учрайдиган табиий тўсиқлар (ўрмонлар, шаҳарлар ва 
ҳ.к.) мавжудлиги сабабли Сайѐрамизнинг ҳар ҳил ҳудудларида 
ҳар хил баландликлардан ўтади. Масалан, «Арктик шамол» 
шимолий қутбдан Шимолий муз океани ва Атлантика океани 
орқали Экваторга етиб боришида бирор табиий тўсиққа 
учрамай, сувнинг сатҳига яқин бўлган муҳитдан оқиб ўтади. 
Айни шу сабаб билан, Атлантика океани бўйида жойлашган 
давлатлар кўплаб денгиз шамол электр станцияларини 
қурмоқдалар.