1-ma'ruza. Web-texnologiyalari asosida elektron o’quv materiallarni yaratish texnologiyalari. Reja

Veb-hujjat
. HTML tilidagi hujjat umumjaxon tarmoining asosini tashkil qiladi. Ular 
gipermatndan iborat bо‘lib, foydalanuvchiga ajratib kо‘rsatilgan sо‘z yoki jumlani, 
ma’lumotlarni о‘qish, hujjatning boshqa qismiga о‘tish yoki ayni hujjat bilan gipermurojaat 
yordamida bolangan boshqa veb-hujjatga о‘tish imkonini beradi. Veb-hujjat, shuningdek matn, 
tasvir, tovushlarni о‘zida mujassamlashtirgan gipermuhit ma’lumotni ham о‘z ichiga olishi 
mumkin. Veb-hujjatni ochish, ularni о‘qish yoki aks ettirish Internet brauzerlari yordamida 
amalga oshiriladi. Veb-hujjat tushunchasi – «veb-sahifalar» va «veb-saytlar» tushunchalari bilan 
chambarchas boliq. Ushbu atamalar ma’nolari haligacha aniq ta’rif topgani yо‘q. Odatda veb-
sahifa atamasi veb-hujjat atamasining sinonimini bildiradi, veb-sayt atamasi esa yagona mavzu 
ostida birlashtirilgan yoki bitta tashkilot, muallif yoki foydalanuvchiga tegishli bо‘lgan barcha 
sahifalar majmuasiga tegishlidir. Veb-saytning tarkibiy qismi, jismoniy nuqtai nazardan HTML 
fayldan iborat. Tarkibida matn, tasvir, Java appletlari va boshqa veb elementlar bо‘lishi mumkin. 
Sahifa statik yoki dinamik ravishda shakllantirilgan bо‘lishi mumkin. Freymlardan foydalangan 
holatda, har bir freym alohida sahifa hisoblanadi. 
Giperhavola
. Faol (rang bilan ajratilgan) matn, veb-sahifalardagi tasvir yoki tugmadir. Uni 
chertish (gipermurojaatni faollashtirish) boshqa sahifaga о‘tishga yoki galdagi sahifaning boshqa 
qismiga о‘tishga olib keladi. U gipermatn shaklida amalga oshirilgan hujjatdagi yozuvlar yoki 
turli hujjatlar orasidagi aloqa vositasi hisoblanadi. Aloqa joyi biror usul bilan (masalan, rang 
bilan, shrift bilan va h.k.) ajratiladi. 

---

Gipermatn
. Matnni kompyuterda bir qismidan boshqa qismiga tez о‘tishni ta’minlash va 
tarmoq orqali foydalanish uchun ifodalash shakli. Unda ajratilgan tushunchalar, obektlar va 
bо‘limlar orasidagi ma’noli bolanishlar avtomatik tarzda qо‘llab-quvvatlanadi. Gipermatn 
klaviatura yoki sichqoncha yordamida matnning rang bilan ajratilgan qismi-murojaatni shu 
zahotiyoq ekranga chiqaradi. Bular mazkur sо‘z yoki jumlaga ta’rif va izohlar, adabiyotlar 
rо‘yxatiga murojaatlar va bundan keyingi о‘qishga oid tavsiyalar bо‘lishi mumkin. Gipermatnlar 
ta’lim tizimlarida, izohli luatlarda va masofaviy о‘qitishda keng ishlatilmoqda. 
HTML dasturiy tili birinchi marta 1991 yili Tim Beners Li tomonidan ishlab chiqilgan va 
uning HTML-4 yoki Dynamic HTML deb nomlangan versiyasi esa 1997 yilda paydo bо‘lgan. 
Agarda xilma xil Web-sahifalarning matnlari kо‘rib chiqilsa, ularning tuzilishi juda 
о‘xshashligini kо‘rish mumkin. Bu ularning bir xil qoidalar asosida tashkil qilinishi tufayli 
tushuntiriladi. Haqiqatan ham HTML tilining sintaksisi ISO 8879:1986 "Information Processing. 
Text and office systems / Standart Generalized Markup Language (SGML)" standarti asosida 
yaratilgan.
HTML vaqt о‘tish bilan mukammallashib boradi. HTML andozalari ham takomillashib 
boradi. DHTML (Dunamic HTML – HTML hujjatning yangi andozasidir. U quyidagi 
yangiliklarni amalga oshiradi. 
o
HTML – hujjatni kо‘rishda mumkin bо‘lgan hodisalar sonini kengaytirish.
o
HTML – hujjatga uning mos elementining parametri bо‘lgan formatlash stilini, ya’ni 
harf о‘lchovi, matn rangi, abzats chekinishlari va hokazo imkoniyatini kiritish.
Stilli formatlash, HTML hujjat ichida matnni rasmiylashtirish, variantlarini tasvirlash 
uchun xizmat qiladi. Bu esa HTML ichida mustaqil ravishda shriftlarni va uning о‘lchamini, 
abzats chekinishlarini elementlarning ramkasi, ranglarini va boshqalarni berish imkoniyatlarini 
tudiradi. Brauzer dastur kо‘rib chiqadigan hodisalar sonini kо‘paytirish hujjat dizaynini 
yaxshilashga olib keladi. Bunday imkoniyatlar, ya’ni HTML andozani qо‘llash faqat MS Internet 
Yexr1ogeg 4.0 dan boshlab amalga oshirildi.
Web-sahifaning tuzilishini tushunish uchun quyidagi listingda keltirilgan HTML-
sahifaning (Web-sahifa shablonining) barcha elementlarin qisqacha kо‘rib chiqamiz.
HTML tili andozasi bо‘yicha hujjatga teglarini (HTML tili buyruqlari teg (tag) deb 
ataluvchi maxsus elementlar yordamida beriladi) kiritish tavsiya etiladi. Brauzer HTML hujjatni 
о‘qiganida, ularning borligi hujjat bо‘limlarini aniq kо‘rsatadi. Agar ular bо‘lmasa ham brauzer 
HTML hujjatni tо‘ri о‘qiydi, lekin hujjat bо‘limlari bir-biridan ajralib turmaydi.
Bunda < HEAD >, < / HEAD > orasida joylashgan sarlavhaga oid ma’lumot qismida 
odatda foydalanuvchiga e’tiborsiz, lekin brauzer uchun zarur bо‘lgan ma’lumot beriladi.
< ВODY >, < / ВODY> orasiga esa tо‘laligicha uning operatorlari ketma-ketligi 
joylashtiriladi.
HTML tilda sarlavhalar yaratishning 6 xil turi mavjud. Ularning barchasi 2 tomonlama teg 
hisoblanadi. Ular < H1 > …. < H6 > teglaridir.
- abzatsdan boshlab yozish tegi. Bu teg bir tomonlama teg hisoblanadi.
-yangi satrdan boshlab yozish tegi. Bu teg ham bir tomonlama teg.
Matnlarni turli tomondan tekislab yozish uchun quyidagi atributlardan foydalanamiz. Bu 
atributning ichidagi ma’lumotlar qо‘shtirnoq ichiga olinib yoziladi. Ma’lumotlarni 
joylashtirishda atributlarining bosh qismi Align sо‘zi bilan boshlanadi va undan keyin 
qо‘shtirnoq ichida qaysi tomondan yozish kerak bо‘lgan xizmatchi sо‘zlari yoziladi. Bu 
xizmatchi suzlarga quyidagilar kiradi.
Left – chap tomondan tekislab yozish;
Center – markazdan tekislab yozish;
Justify – Ikki tomonlama tekislab yozish;
Matnlarning о‘lchamini katta yoki kichik holatda kiritish uchun teglaridan foydalaniladi. 
Bu teglar 2 tomonlama teg hisoblanadi.
Matnlar turi quyidagi teglardan foydalaniladi. Bu teglarning barchasi 2 tomonlama teg 
hisoblanadi: 
 - Oddiy yozuv <\T>;
 - Kursiv; 

---

 - Kalin yozuv;
 - Ustiga chizilgan yozuv;
 - tagiga chizilgan yozuv;
 - Yozuvni kattalashtirish;
 - Yozuvni kichiklashtirish.
Bu yozuvlar sahifalarda aralash hollarda ham qо‘llaniladi:
 - Oddiy yozuv; 
 - qiyshiq;
 qalin.
Matnlarga rо‘yxat kuyish
A) Tartiblanmagan rо‘yxat.
Bu rо‘yxat qо‘yish tegi 

 tegidan boshlanib, qaysi guruhga tegishli ekanligi qо‘yilib, 
keyingi teg orqali amalga oshiriladi.
Masalan:
1.  tartiblash rо‘yxat tegi. Bu teglar 2 tomonlama teglar hisoblanadi.
   Bu tegning atributlari mavjud. Ular 1, a, A, I, l. Agar 1 qо‘yilsa, tartiblangan rо‘yxatdan 
   oldin raqam qо‘yiladi, a qо‘yilsa rо‘yxatdan oldin kichik harflar qо‘yiladi, A-bо‘lsa, rо‘yxatdan 
   oldin qо‘yiladi.
   Agar ruyxatdan keyin yangi ixtiyoriy matn yozilib, rо‘yxat davom ettirilmoqchi bо‘lsa, 
   START= "Son" tegidan foydalanimiz. Bu tegdan keyin kursatilgan son buyicha tartib davom 
   etadi.
   Yukoridagi atributlarni kuyish uchun uning tipi kursatiladi
   B) Tartiblanmagan ruyxat. 
   Bu ruyxat 
    tegi bilan boshlanadi va u 2tomonlama. 
    tegi tartiblanmagan oddiy 
   ruyxatlar xisoblanib, uning tipida ruyxatning oldiga kanday belgi kuyilish kerakligini kursatiladi. 
   Bularga disk belni oldiga disketadagi yoki kompyuterdagi chizik yoki boshka belgilarni 
   chikaradi.
   V) Ta’riflash ruyxati.
   Bu teg 

     ta’riflash ta’rif mazmuni . Bu yerda ta’riflash deyilganda birorta Yangi 
   atama yoki suzni nazarda tutadi. Ta’riflash mazmunida esa aloxida teg orkali yozilib

    
   mazmun
   HTML tilida jadvallar tegi orkali ifodalanadi. Bu teg ikki tomonlama teg ya’ni 
   yopiladigan teg. jadvallar satr va ustun elementlaridan iborat bulganligi uchun uning satrini 
   aloxida va satrdagi kataklarni aloxida ifodalash kerak buladi. Satrni ifodalash uchun  tegidan 
   foydalaniladi. Bu teg ikki tomonlama. Bu satni kataklarini ifodalash uchun esa

   tegidan  foydalaniladi. Bu teg xam ikki tomonlama teg bulib, uning orasiga katakdagi matn xam yoziladi.  Misol: Bu yerda jadval chiziklari xosil bulmaydi. Jadval chiziklarini xosil kilish uchun  border="kiymat" xizmatchi suzidan foydalanamiz. Bu yerda kiymat 1,4 son kabul kiladi.  Jadvalni balandligini va kengligini xam tasvirlash mumkin. Buning uchun Width= "Foiz"  Heagth="Foiz" HTMLda saxifaning chiroyli chikishi uchun ranglar muxim rol uynaydi. Bu tilda  ranglarning berilishi inglizcha yoki xar biri uchun berilgan maxsus kod orkali amalga oshiriladi.  Ranglar kodlar orkali tasvirlanganda yoki ingliz tilida yozilganda ""ichiga olinadi. Masalan  :"Red", "Yellow" HTMLda matn rangini va matn shriftining xarflar ulchamini aniklash uchun  (Font) tegidan foydalaniladi. Bu teg 2 tomonlama. Font tegidagi atributlar ishlatiladi. face-Matn shriftining turini aniklash uchun ishlatiladi va u kuyidagicha yoziladi. face= "shrift turi" > Matn size-"ulcham" Matn ulchamini belgilaydi. Color- "Rang" Matn rangini belgilaydi.  - Matn rangi ok Fon rangini belgilash.  atributidan foydalaniladi. Masalan: Tasvirni kuyish uchun background atributidan foydalaniladi. Rasm ulchamini berish uchun Width, Heagth ulchamlarida foydalaniladi. Saxifaga rasmlar  kuyish ya’ni matnlar orasida turli xil rasmlarni joydashtirish uchun  tegidan foydalaniladi.  Bu teg bir tomonlama xisoblanib, undan SRC atributi ishlatiladi. Giperssilka(boglanish)-  -bu teg 2 tomonlama teg xisoblanib, unda kuyidagi atributlar  xizmatchi suzlar ishlatiladi. Href- atributi biror bir manzilni aniklash, Target- utilmokchi bulgan  belgi yoki nishonni aniklash uchun ishlatiladi. HTML tilida Web saxifani bir necha oynalar bilan tashkil etish, uning kurgazmaliligini  oshirib bita dastur ichidan bir nechta xujjatlar bilan ishlash imkonini yaratish xam mumkin. Buni  freymlar orkali tashkil etiladi. Freymlar bilan oynalar tuplami xisoblanadi. Frameset – bir nechta oynalar tuplami xisoblanadi. U orkali oynalarning gorizontal va  vertikal xolatda ya’ni satr va ustun xolatida joylashtirish mumkin buladi. Uning saxifada berilishi  tegi orkali kuyidagicha ifodalash mumkin.    JavaScript – Netscape firmasi tomonidan ishlab chiqilgan skriptlardan tuzilgan yangi tildir.  JavaScript yordamida Web saxifalar yaratish mumkin. JavaScriptda yozilgan skriptlarni chiqarish uchun JavaScript bilan ishlash qobiliyatiga ega  bо‘lgan brouzer talab qilinadi. Masalan, Netscape Navigator (2.0 versiyasidan boshlab) yoki  Microsoft Internet Exploler. Bu brouzerlar keng qо‘llanilib boshlangandan boshlab, kо‘pchilik  odamlar JavaScript tilida skriptlar bilan ishlash imkoniyatiga ega bо‘ldilar.  Albatta bu berilgan dasturni о‘qishdan oldin HTML tilining asoslari bilan tanishish. JavaScript ning skript kodlari HTML sahifada tо‘ridan tо‘ri joylashtiriladi. Misol:      Bu oddiy HTML xujjat.     Yana HTML. Xujjat.