Ўэбекистон Республикаси п резиденти қузуридаги д авлат ва ж ам ият қурилиш и академияси Ў эбекистон Республикаси Ваэирлар м ахкамаси

14.3. Мамлакат ички иқтисодий
хавфсизлигини таъминлаш
Мамлакат ички икгисодий хавфсизлигини таъминлаш- 
нинг муҳим шарти барқарор иқгисодий ўсишни таъмин-
2 9 6
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

лаш, аҳоли турмуш даражасини ошириш ва турмуш шаро- 
итларини яхшилаш ҳисобланади. Чунки ижтимоий соҳада, 
ҳаётда кескинликнинг вужудга келиши мамлакат иқтисо- 
дий хавфсизлиги учун хавф-хатар тутдириши шубҳасиз- 
дир.
Иқтисодий хавфсизликка таҳдид солувчи омиллар 
аҳоли турмуш шароитлари билан боғлиқ муаммолар ва 
зиддиятлар ҳисобланади. Айниқса, юртбошимиз Мслом 
Каримов "Миллий давлатчиликни шакллантириш, демок- 
ратик ислоҳотларни амалга ошириш, иқтисодиётни бир 
ҳолатдан иккинчи ҳолатга ўтказиш ҳамда бозор муноса- 
батларига ўтиш даврида ижтимоий муаммоларга алоҳи- 
да эътибор бериш зарур
”1
лигини таъкидлаган эди. Иж- 
тимоий муаммолар ўз вақтида ҳал этилмаса ёки юкла- 
тилмаса, улар хавфсизликка таҳдид солувчи омилга ай- 
ланади. Боаор иқтисодиетига ўтиш даврида ижтимоий 
муаммо ва эиддиятларнинг кескинлашиши мамлакат хавф- 
сизлигига таҳдид солувчи омилга айланади. Шу боисдан, 
Президент И.Каримов “Тарих сабоқпари шундаки, унинг 
айнан кескин бурилишларида, ижтимоий формациялар 
алмашинаётганда ижтимоий муаммолар ва зиддиятлар 
ғоят кескинлашади, миллий хавфсиэликка, фуқаролар 
тинчлигига ва барқарорликка таҳдид солувчи омилга ай- 
ланади”2, - деб эътироф этган.
Юртбошимиз бундай холатни келтириб чиқарувчи 
сабабларнинг энг муҳимларини қўрсатиб берган. Улар куйи- 
дагилардан иборат:
1 Ижтимоий зиддиятлар ўз моҳиятига кўра ҳамиша 
сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий ўзгаришларни ҳаракат- 
лантирувчи куч бўлиб хиэмаг қилади. Ўзгаришларнинг 
қай тарзда бориши ёки бўлмаса, кескин шаклларга кири- 
ши: ижтимоий норозиликлар, стихияли портлашлар, 
фуқаролар урушлари ва инқирозлар тусини олиши
1 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: ханфсиэликка таҳдид, 
баркарорлик шартлари ка тараққиёт кафолатлари. - Т : Ўабекистон, 
1997.211-6.
? Ўша мапба
297
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

тўпланиб ксипан ижтимоий муаммоларнинг қай даражада 
кескинлигига, ҳукмрон тузилмаларнинг бу муаммоларни 
ҳал қила олиши ёки ҳал қила олмаслигига боғлиқ
2. Ислоҳотларнинг моҳиятига тўраларча путур етка- 
зиш, ижтимоий адолатни бузиш, ҳокимиятнинг турли 
поғоналаридаги коррупдия аҳолининг танг аҳволини яна- 
да ёмонлаштиради ва оқибатда жиддий, ижтимоий зид- 
диятларга олиб келиши ҳам мумкин.
3. Кенг кўламдаги узоқ муддатли ислоҳ қилиш жараё- 
нининг дастлабки босқичини И.А.Каримов энг қийин, иж- 
тимоий портлаш хавфи бўлган босқич деб атагаи. Чунки 
ўтиш даври кўп ҳолларда бир қанча ҳал этилмаган иж- 
тимоий муаммоларни келтириб чиқаради ва улар зами- 
ридаги ларзага соладиган кучни ўзида сақпаб туради.
4. Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида кишиларнинг 
эскича ва янгича фикрлашлари ўртасидаги, ўтмиш ва ҳозир- 
ги замондаги қадриятлар тизими ўртасидаги эиддиятлар янада 
кескинлашади. “Ижтимпий муаммоларнинг кескинлиги ким- 
ларнингдир камбағаллиги ёки бойлишда змас, балки ушбу 
ижтимоий табақалар ўртасида ҳадцан ташқари катта фарқ 
пайдо бўлишидадир. Бу эса, беихтиёр уларнинг кдрама-қар- 
шилигига олий келади”3, деб айтган эди И-АКаримов
Ушбу фикрларга таянган ҳолда, энг муҳим иқтисодий 
таҳдид аҳолининг турли табақалари даромадларида диф- 
ференциаллашув даражасининг юқорилигидадир Нати- 
жада, аҳоли ичида камбағаллар қатлами кўпаяди. Бун- 
дай ҳол ҳам иқтисодий хавфсизликка таҳдид ҳисоблана- 
ди. Ҳадисларда “Камбағаллик энг катта бахтсизлик ва зўр 
мусибатдир. Муҳтожлик одамни ҳаммага душман, беҳаё 
қилади, инсоф ва мурувватини қўлидан олади, қувват ва 
идрокини заифлаштиради. Муҳтожлик гуноҳ ва фасод 
манбаидир”4, деб бежиз айтилмаган.
Аҳоли даромадлари ўртасидаги фарқпарга қуйидаги 
ҳолатлар таъсир кўреатмоқда:
- иқтисодиётнинг турли соҳаларида, мамлакатнинг 1
1 Ўша манба, 216-бет.
' Ҳадислар. - Т : Мехват: 1991. 126-6.
2 9 8
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

турли минтақаларида даромад олиш 
имкониятларининг
баробар эмаслиги;
- мамлакатнинг 60%дан ортиқ аҳолиси яшаётган 
қишлоқ жойлардаги яширин ишсизлик ҳамда кичик ва 
ўрта бизнеснинг етарли даражада ривожланмаётганлиги 
салбий таъсир кўрсатмоқда. Оилаларнинг пул даромад- 
лари таркибида 47%га яқини турли шаклдаги тадбиркор- 
лик ва хусусий меҳнат фаолиятига тўғри келмоқда.
Аҳоли турмуш даражаси барқарор ўсмоқца. Шу боисдан 
Ўзбекистонда аҳали турмуш даражасига ва ҳаёт шароитла- 
ри билан боғлиқ ижтимоий таҳдидлар бирмунча камайди'.
Аммо аҳоли турмуш даражасини оширшцда маълум му- 
аммоларни ҳал этиш тақрэо этилади. Жумладан, турли иқти- 
содиёт тармоқпари бўйича ишчи ва хизматчиларнинг ўртача 
иш ҳақлари кескин фарқланмоқца. Қишлоқ хужалигида банд 
бўлган ходимлар иш ҳақпари ўртача республика даражаси- 
га нисбатан 60%дан ортиқни ташкил этиб, саноатдаги ўртача 
иш ҳақига нисбатан уч баробарга кам. Бундай тафовут кескин 
бўлиб, маълум иқгисодий таҳдидни келтириб чикаради. Шу- 
нингдек, ижтимоий хизмат кўрсатиш соҳаларида, яъни ссғлиқни 
сақлаш, таълим, маданият ва санъат соҳаларидаги ходим- 
ларнинг ўртача ойлик иш ҳақлари ўртача республика дара- 
жасининг 60-80%ини ташкил этмоқца. Ваҳпланки, ушбу тар- 
моқпарда ходимларнинг билим. касб-малака даражалари бппқа 
тармоқлардагиларга нисбатан анча юқоридир.
Яна бир муҳим ижтимоий таҳдид реал ишсизлик 
ҳисобланади. Иқтисодий фаол аҳоли ичида ишсизлик да- 
ражаси 
10
%дан ошиб кетса, у иқтисодий таҳдидни ву- 
жудга келтиради. Ишсизликнинг вужудга келиши бозор 
иқтисодиёти қонуниятларидан биридир. Аммо ишсизлик 
туфайли камбағаллик, ҳатто қашшоқлик, жиноятчилик, 
наркомания ва шунга 
ў
х ш
а ш
ижтимоий офатлар, ижти- 
моий норозиликнинг келиб чиқиши табиийдир.
2 Абулқогимов Х.П Макроиқтисодий тэртибга солиш ва Ўэбекистомнинг 
барқарор ривожланиши. -Т.: Ака<1епиуа, 2П11. 150-164-бетлар; 
Ўзбекистонда аҳоли турмуш даражасининг барқарор ўсиши /
X, Абулқосимов ва бошқалар. —Т.: Акас1ет1уа, 2011. 57-80-бетлар.
2 9 9
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ушбу иқтисодий таҳдиднинг яна бир хусусияти рес- 
публика қишлоқ хўжалигида ортиқча бандликнинг мав- 
жудлиги ҳисобланади. Чунки бу меҳнат ресурсларидан 
экстенсив, унумсиз фойдаланишга, охир-оқибатда ишлаб 
чиқариш самарадорлитининг пасайишига олиб келади. 
Ҳозирги даврда қишлоқ хўжалигида ортиқча ишлаб чи- 
қариш натижаларига зиён етказмаган ҳолда бўшатиб бошқа 
соҳаларга ўтказиш лозим бўлади,
Мамлакатимизда расмий ишсизлик даражаси 0,4-0.5%ни 
ташкил этади. Аммо норасмий яширин ишсиэлик дара- 
жаси анча юқори бўлиб, у 5%дан юқорини ташкил этади. 
Бундан кўриниб турибдики, ишсизлик хавфсизликнинг 
қуйи чегарасидан анча бери, яъни у ҳали иқтисодий таҳ- 
дид даражасига етгани йўқ
Шуни айтиб ўтиш жоизки, кейинги йилларда кўплаб 
иш ўринлари яратилмоқца. Аммо уларнинг ўсиш суръат- 
лари аҳолининг кўпайиш суръатларидан орқада қолмоқ- 
да. Ишсизлар билан бир қаторда кўп миқцордаги бўш иш 
жойлари бор ва бу таклиф этилган ишчи кучининг маъ- 
лумст-малака, иш тажрибаеи даражасига кўра талабга 
мос эмаслиги туфайли юзага келган. Бошқа томондан, ишчи 
кучига талаб купинча таклиф этилган иш ҳақининг кам- 
лиги туфайли ишчи кучини таклиф этишга мос келмайди.
Бу ҳпл ҳисобга олинмаган иш билан бандликнинг, яъни 
қонун йўли билан тақиқланмаган даромад келтирувчи, 
аммо солиқ солишдан яшириб келинадиган ҳар қандай 
фаолиятиинг кенгайишига ҳам олиб келади.
Умумий ижтимоий-иқгисодий таҳдид ақолининг кути- 
лаётган ўртача умр кўриш даражаси ҳисобланади. Бу кўрсат- 
кичнинг Ўзбекистон учун хавфли чегараси 60 ёшни ташкил 
этади Кутилаётган умр кўриш даражаси аҳоли саломатли- 
гининг аҳволига баҳп берувчи асосий мезон ҳисобланади. 
Республикамизда мустақиллик йилларида аҳолининг узоқ 
умр кўриш даражаси 67 ёшдан 73,1 ёшга ўсди. МДҲ мамла- 
катларининг аксариятида шу даврнинг ўзида мазкур кўрсат- 
кичда қисқаришга бўлган мойиллик кузатилди
3 0 0
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

14.3.1-жадвал