Ўэбекистон Республикаси п резиденти қузуридаги д авлат ва ж ам ият қурилиш и академияси Ў эбекистон Республикаси Ваэирлар м ахкамаси

7.2. П ул м уом аласи соҳ а си да ги
и к тисоди й тақ ди длар
Пул муомаласи товарлар ва хизматлар айланмасига 
воситачи сифатидаги пул ҳаракатини ифодалайди. Пул 
айпашласи товарлар реализацияси ҳамда капитали ҳара- 
катига хизмат қилади. Пул тизимининг энг мухим компо- 
нентлари куйидагиларда намоён бўлади:
- миллий пул бирликлари, уларда товар ва хизмат- 
ларнинг нархлари ифодаланади;
- кредит ва қоғоз пуллар, монеталар қонуний тўлов 
воситалари ҳисобланади;
- пул эмиссияси тизими, яъни пулни мупмалага чи- 
қаришнинг қонуний ўрнатилган тартиби;
122
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- пул муомаласини тартибга солувчи давлат бошкару- 
ви органлари*
Пул муомаласи тиаими хоаирги даврда олтин асосга ага 
эмас. Пул тиэими кзоғоз ва кредит пуллар, монеталар ай- 
ланмаси шаклцда бўлиб, унда накд пуллар муомаласи жис- 
моний шахслар ўртасвда, нақдсиз пул муомаласи тижорат 
мақсадларида хукуқий шахслар ўртасида амал қилади.
Пул муомаласидаги қонунбузарлик, жиноий, ўғрилик 
ҳолатларининг вужудга келишига куйидагилар қулай 
шароит яратади:
- инфляцион жараёнларнинг кучайиши;
- даромадларни декларация қилиш тизиминининг етар- 
ли даражада ривожланмаганлит;
- хорижий валюталар муомаласининг тартибга солин- 
маганлиги;
- банк ва молиявий муассасалар томонидан пул маб- 
лағларини ҳуқукий ҳимоя қилиш тиэимининг бўшлиги;
- ҳисоб-касса операцияларининг такомиллашмагани 
ҳамда пул тўловлари муддатларининг атайин чўзиб юбо- 
рилиши ҳолатлари.
Молиявий товламачилик ўзга шахсларнинг пулини 
ўзлаштириш, уларни сохта фирма ҳисобига ўтказиш, 
тўпланган пулларни накд пулларга айлантириш ҳамда 
кейинчалик яшириш, тўловсизлик кризисини юзага кел- 
тиришда намоён бўлади. Одатда, товламачилар тўлов- 
сизликнинг сабаблари сифатида умумий танглик, инфля- 
ция ҳамда харид қобилиятининг пасайишини бахона қилиб 
кўрсатадилар. Аслида, дебиторлик қарзлари кўриниши- 
даги нақонуний товар қарзм ва товар билан кредитлаш 
тўловсизликни келтириб чиқарадиган сабаб ҳисобланади. 
Бу билан мулкдор, хамкор ва банкларнинг капиталига 
ҳамда бюджетнинг молиявий талаблари билан солиқ ти- 
аими суб*ьектларига зарар етказилади.
• Курс экономической теории. Учебник - 4-е доп. и 
п ер е р аб
изд. -
Киров: «АСА» , 
1999. 
— 
С.
413-414.; 
Иқтисодий 
билим
асослари. Ўқув 
К ўлланм а. 
—Т.: Акаг1ет1уа, 
2010. 240-245-бетлар.
123
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ўтиш даврини бошидан кечираётган мамлакатларда 
нодавлат банк тизими ва фонд биржалари, инвестиципн 
фондларнинг ривожланиши ҳамда давлат назоратининг 
етарли даражада эмаслиги турли криминоген омилларни 
вужудга келтиради:
- давлатнинг пул-кредит сиёсатидаги зиддиятлар, мо- 
лиявий муносабатларни тартибга солишдаги узилиш ва 
камчиликлар;
- пул-кредит тузилмаларини ташкил этиш ва уларни 
тугатишга бўлган талаблар ҳамда хўжалик субъектлари 
билан ўзаро муносабатлари тартиб-қоидаларининг етар- 
ли даражада такомиллашмаганлиги;
- дастлабки банк капитали манбаи қоиунийлигини 
ҳуқуқий жиҳатдан назорат қилишнинг мавжуд эмаслиги;
- жиноий йўллар билан топилган маблағларни легал- 
лаштиришга тўсқинлик қилувчи механизмнинг мавжуд 
эмаслиги;
- банклар ўртасидаги ўзаро ҳисоб-китобларнинг та- 
комиллашмаганлиги.
Биэнес ва хусусий тадбиркорликнинг ривожланиши на- 
тижасида илгариги криминал, ташкилий жинаий гуруҳ- 
лар савдо соҳасидан пул-кредит муносабатлари соҳасига 
ўта бошладилар. Спхта тўлов ҳужжатлари, сохта банк ка- 
фолатларидан фойдаланиш орқали пул маблағларини ўғир- 
лаш оммавии тус олди. Шунингдек, имтиёзли кредитларни 
ноқпнуний олиш ва мақсадсиз ишлатиш, капиталнинг хуф- 
ёна иқтисодиётга, хорижий банкларга назоратсиз оқиб 
ўтиши, криминал пулларнинг легаллапгтирилиши, шунинг- 
дек, молиявий ҳужжатлар ўтишини тезлаштириш, нақд 
пул ва кредитлар бериш билан боғлиқ порахўрлик ҳолат- 
лари ўтиш даврида янада кенгайди.’
Айрим товламачиларнинг жиноий йўл билан топилган 
пуллари хорижий валюталарни катта миқдорда сотиб
’ Чапмгин В М. Секретм коммерческой безопасности -М., 1993; 
Мишин Г.К. Проблема экономической преступности (опьгт междие- 
циплинарного изучения). -М , 1994.; Кояергина Т.Е. Экономическая 
безопасность — Ростов н/Д.: Феникс, 2007. -С.294-299.
124
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

олишлари натижасида миллий валюталарнинг айрибош- 
лаш курслари кзггарилиб кетишига олиб келди. Товлама- 
чилар сотиб олинган валютани хорижлаги банкларга, ком- 
панияларга ўтказадилар ҳамда мол-мулк, кимматбаҳо 
товарлар сотиб олишга ишлатадилар.
Товламачилик, жиноий ҳаракатларга сабаб бўлувчи 
ташкилий-хўжалик омиллари ва шарт-шароитлари ҳам 
мавжуд бўлиб, уларни баъзилари қуйидагиларда ўз ифо- 
дасини топган:
- тўлов ҳужжатларидан фойдаланадиган банкларни 
сақлаш устидан назоратнинг йўқлиги;
- банкларнинг сохта муҳр, штамп ва ҳужжат нусха- 
ларини компьютер ёрдамида тайёрлаш имкониятлари- 
нинг мавжудлиги;
- банкнинг мансабдор шахслари томонидан нақд пул 
беришни чекловчи коидаларнинг бузилиши. авизоларни 
олдиндан текширмасдан тушган маблағларнинг имтиёзли 
конвертация қилиниши;
- тижорат банкларининг айрим раҳбарлари томонидан 
ноқонуний операцияларни яшириш, кейинчалик тушган 
пул маблағларини ҳукуқий шахс мақомидаги мижозлар- 
нинг хисоб рақдмларига кўчириш ҳоллари;
- тижорат банкларининг айрим раҳбарлари ўз ҳисоб- 
ларига тўлов ҳужжатларининг ҳақиқий ёки сохталиги- 
дан қатъи назар катга миқдорда пул маблағларининг ке- 
либ тушишидан манфаатдор бўладилар. Чунки пул кўчир- 
ганлик ёки уэатилганлиги учун улар катта миқдорда ко- 
миссион ҳак оладилар.
Банк соҳасида кредитлар олиш ва фойдаланишдаги 
суиистеъмолликлар, ҳисоб ва депозит ҳисоб рақамлари- 
дан пул ўғирлаш, кредит карточкаларидан фойдаланиб 
пул ўғирлаш, яъни «компьютер орқали ўғирлик» содир 
этиш, валюта операцияларини амалга оширишдаги тар- 
тиббузарликлар бу соҳадаги жиноятчиликнинг кенг тар- 
қалган шакл.лари ҳисобланади. Бундай жиноий хаати-ҳара- 
катларга карши курашшп учун янги банк технологияла- 
рини жорий этиш лоэим бўлади.
125
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Тижорат банкларининг ахборот тизимига кириб, пул 
маблағларини ноқонуний тарзда махсус ҳисоб рақамла- 
рига кучиршп жиноятчиликнинг энг янги турларидан би- 
ридир. Кредитларни қасдцан қайтармаслик, уларни мах- 
сус ташкил этилган тадбиркорлик субъектлари ҳисоб ра- 
қамига ўтказиб, нақд пулга айлантириш ёки конвертация 
қилиб, сўнгра яшириниш ҳоллари ҳам сўнгги йилларда 
кўп учрайдиган жиноий ҳаракатдир.’
Асоссиз равишда кредит олиш ва уни мақсадсиз иш- 
латишга тижорат банклари томонидан кредит шартнома- 
лари тузишда етарли даражада назорат йўқлиги, қарз 
олувчи ҳужжатларнинг синчиклаб текширилмаслиги, 
унинг тўлов қобилиятининг ўрганилмаганлиги, кредит- 
лаштириладиган лойиҳаларниш иқтисодий экспертизадан 
ўтказилмаслиги ёки бу шнларни амалга оширишда айрим 
мутассади ходимлар томонидан совукқонлик, суиистеъ- 
молликларга йўл қўйилганлиги сабаб бўлади.
Жиноий гуруҳлар ўз жиноий хатти-ҳаракатларини 
амалга ошириш учун тижорат банкларининг айрим хо- 
димларини иора бериш, сотиб олиш, қўрқитиш орқали 
ўзларига шерик қилиб оладилар. Шунингдек, ўзларининг 
нширин агентларини ишга жойлаштиришга ҳаракат қила- 
дилар. Қонун асосида ишлайдиган молиявий муассасаларда 
оғир иқтисодий, маиший-психологик вэзиятларни ву- 
жудга келтиришга интиладипар. Мисол учун улар тижо- 
рат банкида сунъий равишда кредитларни қайтармаслик 
ҳолатшш вужудга келтирадилар. Сўнгра уни қайтаришда 
ёрдам берилишини таклиф қилишади Кўгошча банк раҳ- 
барлари улар билан умидсиз кредитни қайтариш бўйича 
маълум ҳақ эвазига келшнадилар. Жиноий хуруҳ кредит- 
ни қайтаришда ёрдамлашиб, банк ишончига киради ҳамда 
унга ўзининг таъсирини ўтказиш имкониятига эга бўлади. 
Улар тижорат банки акционерлари реестрига ҳамда улар 
тўғрисидаги ахборотга эга бўлгач, акцияларни, пай
' Волженкин В.В. Экономические преступлевия. -СП: б., 1999. -С. 28- 
41.; Кочергина Т.Е. Экономическая белопасность. - Ростов н/Д.: 
Феникс, 2007. -С 260-273.
126
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

улушларини ўзларига арзон акция курслари бўйича со- 
тишга кўндиришади. Шу йўл билан акционерлик тижо- 
рат банкининг назорат пакетини сотиб олишга хам инти- 
ладилар4. Шунингдек, улар банкларнинг рахбарлари ва 
мансабдор ходимларининг шахсий ҳаёти, иши, камчи- 
ликлари тўғрисида ахборот тўплайдилар. Хуллас, улар- 
ни обрўсизлантирадиган маълумотларни йиғадилар ёки 
компроматни сунъий равишда тузадилар.
Жиноий хатти-харакатларнинг олдини олиш, уларга 
қарши курашиш учун махсус хавфсиэлик хизматларини 
ташкил этиш ҳамда хавфсизликни таъминлашга катта 
эътибор каратиш лозим бўлади.