Bap new indd

Teń ólshewli ózgermeli qozǵalıstıń ortasha tezligi
Teń ólshewli ózgermeli qozǵalatuǵın deneniń ortasha tezligi tómendegishe 
ańlatıladı:
υ
ort
= 
υ
0
 
+ 
υ
2
Bunda 
υ
0
–
deneniń baslanǵısh tezligi,
 υ – 
deneniń qálegen 
t
waqıttaǵı tezligi. 
Mısalı, tezliginiń grafigi 35-súwrette kórsetilgen deneniń 6 
s
waqıt ishindegi 
ortasha tezligin bılayınsha esaplaw múmkin:
;

---

43
II bap. Tuwrı sızıqlı háreket
4
 
+ 13
2
υ
ort 
=
= 8,5
m
m
s
s .
(3)-formuladaǵı tezliktiń ornına onıń 
υ
= 
υ
0
+ 
at
ańlatpası qoyılsa, onda 
ortasha tezliktiń tómendegi formulası kelip shıǵadı:
υ
ort 
=
at
2
υ
0 
+
.
Mısalı, 36-súwrettegi tezliktiń grafiginde 
υ
0
= 4 m/s, 
a
= 1,5 m/s
2
eken-
liginen 
t
= 6 s waqıt ótkendegi deneniń ortasha tezligin tabıw múmkin:
1,5
 
∙ 6
2
υ
ort 
= 4
= 8,5
+
m
m
m
s
s
s
.
(3)-hám (4)-formulalardan baslanǵısh tezliksiz, yaǵnıy
υ
0
= 0 jaǵday ushın 
teń ólshewli ózgermeli qozǵalıstaǵı ortasha tezlikti esaplaw formulaları 
tómendegi kóriniske keledi:
υ
ort 
=
at
2
υ
ort 
=
υ
2
Másele sheshiw úlgisi
Baslanǵısh tezligi 18 km/saat bolǵan «Matiz» avtomobili 1,0 m/s
2
tezleniw 
menen teń ólshewli tezleniwshi qozǵalıp, 10
s tan keyin qanday tezlikke iye 
boladı? «Matiz»diń ortasha tezligin tabıń.
 Berilgen: Formula:
Sheshiliwi:
υ
0
= 18 km/saat = 5 m/s; 
υ
= 
υ
0
+ 
at
υ
= (5 + 1
·
10) m/s = 
a
= 1 m/s
2
;
υ
ort
= 
υ
0
+ 
at
2
= 15 m/s = 54 km/saat;
t
= 10 s.
Tabıw kerek: 
υ
= ?
υ
ort
= ?
Juwabı:
υ
= 54 km/saat; 
υ
ort
= 36 km/saat.
Tayanısh túsinikler
: teń ólshewli ózgermeli qozǵalıstaǵı tezlik, teń 
ólshewli ózgermeli qozǵalıstıń ortasha tezligi.
1. 100 metr aralıqqa juwırıw jarısındaǵı qozǵalıs tezliginiń grafigin sızıń.
2. Teń ólshewli tezleniwshi hám teń ólshewli ásteleniwshi qozǵalıstaǵı deneniń 
tezliginiń grafigin sızıń.
1. Ornınan qozǵalǵan dene 0,2 m/s
2
tezleniw menen qozǵala baslasa, ol 1 minutta 
qanday tezlikke erisedi?
(6)
(5)
(4)
.
 υ
ort 
= [5 + (1 
·
10)/2] m/s =
= 10 m/s = 36 km/saat.
;
.
;
.

---

44
Kinematika tiykarları
(1)
2. Baslanǵısh tezligi 3 m/s bolǵan dene 0,4 m/s
2
tezleniw menen teń ólshewli tezleniw 
menen qozǵalıp, 30 s da qanday tezlikke erisedi?
3. 60 km/saat tezlik penen ketip baratırǵan «Neksiya» avtomobiliniń motorın óshirgennen 
keyin 0,5 m/s
2
tezleniw menen teń ólshewli ásteleniwshi qozǵala basladı. 20 s tan 
keyin onıń tezligi qansha boladı? Usı 20 
s
dawamında ortasha tezligi qansha boladı?
4. 0,4 m/s
2
tezleniw menen teń ólshewli tezleniwshi deneniń belgili waqıttaǵı tezligi 
9 m/s qa teń. Deneniń usı waqıttan 10 s aldınǵı waqıttaǵı tezligi qansha bolǵan?
5. Baslanǵısh tezligi 2 m/s bolǵan dene 3 m/s
2
tezleniw menen qozǵala basladı. Bunday 
qozǵalıs ushın tezliktiń grafigin sızıń.
6. Avtomobil jolınıń birinshi yarımın
υ
1
= 
20 m/s, ekinshi yarımın
υ
2 
= 25 
m/s tezlik 
penen basıp ótti. Onıń barlıq joldaǵı ortasha tezligin tabıń.