Bap new indd

106-súwret.
Transportyorda júkti 
joqarıǵa shıǵarıw.
Tınıshlıqtaǵı súykeliw
Dene salıstırmalı tınıshlıqta turǵanda súykeliw 
kúshi onı bir orında uslap turadı hám ol deneniń or
-
nınan qozǵalıwına tosqınlıq etedi. Bul kúsh 
tınısh
-
lıqtaǵı (tınısh haldaǵı) súykelis kúshi bolıp tabıladı.
Transportyordıń járdeminde júklerdi qıya boyınsha 
joqarıǵa alıp shıǵıw múmkin. Bul jaǵdayda júktiń beti 
menen transportyor qayısınıń beti arasındaǵı tınısh
-
lıqtaǵı súykeliw kúshi júkti uslap turadı (106-súwret). 
Eger bul kúsh bolmaǵanda, júk sırǵanap tómenge túsip 
ketken bolar edi.
Bólmedegi stol, stul, shkaf hám basqa buyımlar tınıshlıqtaǵı súykeliw 
kúshi sebepli polda qıymıldamay turadı. Eger súykeliw kúshi bolmaǵanda, 
olardı túrtip jibergen waqıtta bólme ishinde qozǵalısqa kelip, sırǵanap júrer 
edi.
Poldıń ústinde turǵan deneni gorizont baǵıt
-
ta qozǵalısqa keltiriw, yaǵnıy qozǵaltıw ushın oǵan 
tınıshlıqdaǵı súykeliw kúshine teń hám oǵan qara
-
ma-qarsı baǵıtlanǵan kúsh penen tásir etiw kerek.
Júrgenimizde ayaq kiyimniń ultanı menen Jerdiń 
betiniń arasında tınıshlıqtaǵı súykelis kúshi payda 
boladı. Súykelis kúshi bolmaǵanda biz júre almaǵan 
bolar edik, muzdıń ústinde júrgendey sırǵanap ketken 
bolar edik. Biz Jerdi artqa qaray
F
kúshi menen iyteremiz. Súykeliw kúshi 
F
s
bolsa qozǵalısımızdıń baǵıtında tásir etip, san shaması jaǵınan 
F
kúshine 
teń boladı (107-súwret).
Júrgenimizde jerdi artqa qaray iyteriwimizdi kóriw 
ushın sportshılar shınıǵatuǵın rolikli qozǵalatuǵın joldı 
mısal etiwimiz múmkin (108-súwret). Bul jaǵday
-
da sportshı aldıǵa juwırmaqshı bolsa, jol artqa qaray 
qozǵaladı.
Súykeliw kúshi 
F
s(t)
tásir etip atırǵan kúsh 
F
ke pro
-
porcional túrde ózgeredi: 
F
s(t)
= 
kF. 
Bunda
k
–
súykelis 
koefficienti. Onıń shaması tásirlesip atırǵan denelerdiń 
materialına, betleriniń tegisligi hám basqa faktorlarına 
baylanıslı.
107-súwret.
Júrgende súyke-
liwdiń júz beriwi.
F
→
s
F
→
F
→
i
F
→
108-súwret.
Súykelis 
sebepli qozǵalatuǵın 
joldıń artqı tárepke 
qaray qozǵalısı.

---

118
Dinamika tiykarları
Turmısta súykelis ayırım jaǵdaylarda paydalı 
bolsa, ayırım jaǵdaylarda zıyanlı boladı. Mısalı, 
qısta muzlı jolda ketip baratırǵan avtomobildiń 
dóńgelekleri menen muzdıń arasındaǵı súyke-
liwdi arttırıw kerek bolsa, konki menen muzdıń 
arasındaǵı súykeliwdi kemeytiw kerek boladı. 
Zárúrlikke qarap súykeliwdi kemeytiw yamasa 
arttırıw múmkin. Onıń ushın dáslep súykeliw 
koefficientin ólshew zárúrligi tuwıladı. Tınısh-
lıqtaǵı súykeliw kúshin ólshew múmkin. Eger 
taxtanı (deneni) gorizontal betke qoyıp, onı di
-
namometr menen tartsaq, dene ornınan qozǵal
-
masa da, dinamometrdiń kórsetkishi artadı hám 
belgili maksimallıq 
F
= 
F
s(t)
mánisine jetkende, dene ornınan qozǵaladı (109-
a
súwret). Bul jaǵdayda 
F
s(t) 
kúshi tınıshlıqtaǵı súykeliw kúshi.