Boshqaruv hamda pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularni malakasini oshirish instituti

Nazorat savollari 
1.
Kesh-xotiraning vazifasi nima? 
2.
Umumiy xotira? 
3.
Operativ xotira nima? 

---

63 
9-Ma’ruza. 
Zamonaviy kompyuterlarning buyruqlar tizimi
Reja: 
1.
Mikroprotsessorning bazoviy buyruqlar tizimi
 
2. 
Buyruqlar tizimi
 
 
Buyruq – amal kodi, ushbu-amalda qatnashayotgan operanda yoki 
operandalar qayerdan olinishi va natija qayerga yozilishi kerakligi haqidagi 
axborotlardan iborat bo‘ladi. 
Buyruqlarda amal kodi – har doim bo‘ladi, ammo adreslar esa buyruqlarda 
bo‘lmasligi ham mumkin. Bunday buyruqlar adressiz buyruqlar deb ataladi. 
Qolgan xil buyruqlarda esa bitta, ikkita yoki uchtagacha adreslar ishtirok etishi 
mumkin.
 
Mikroprotsessorning bazoviy buyruqlar tizimini shartli funktsional ravishda 
quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin:
- ma’lumotlarni uzatish buyrug‘i;
- birlamchi bit ma’lumotni o‘rnatish buyrug‘i;
- kiritish - chiqarish buyrug‘i;
- arifmetik buyruqlar;
- mantiqiy buyruqlar;
- surish buyruqlari; 
- ikkilik - o‘nlik sonlarni to‘g‘rilash buyruqlari;
- turlarini o‘zgartirish buyruqlari;
- bayroqlarni boshqarish buyruqlari;
- uzish buyrug‘i;
- boshqaruvlarni uzatish buyruqlari;
- protsessorni sinxron ishlashini ta’minlash buyrug‘i va boshqalar.
Protsessorning barcha bazaviy buyruqlariga quyidagi chegaralar qo‘yilgan:
- bir paytni o‘zida bitta buyruq bilan xotiraning ikki maydoniga murojaat 
qilmaslik;

---

64 
- xotiraning segment registri va uning qiymati bilan operatsiyani bajarish mumkin 
emasligi;
- buyruq opnrandalari (ma’lumotlar kodi) bir hil o‘lchamga ega bo‘lishligi va 
boshqalar. 
Mikroprotsessorning 
buyruqlari 
mikrobuyruqlardan 
farq 
qilib, 
mikrosxemalar qurilmalariga bog‘liq bo‘lmagan xolda ishlab chiqiladi. Shuning 
uchun ularning razryadlari mikroprotsessorning razryadiga mos keladi. 
Mikroprotsessorning buyrug‘i yo‘riqnomadan tashkil topgan bo‘lib operatsiya kodi 
bilan belgilanadi (Operatsiya Kodi - inglizcha INS deb ataladi). Buyruq formatlari 
protsessorning strukturasiga qattiq bog‘liq bo‘ladi.
Fon - Neyman strukturasi asosida tuzilgan sakkiz razryadli protsessor buyruqlari 
quyidagi rasmda keltirilgan: 
Agar operatsiya kodi sifatida sakkiz bitli so‘z (bayt) ishlatilsa, u holda ushbu 
so‘z yordamida 256 ta operatsiyani kodlashtirish mumkin. Buyruqlar tizimini 
ishlab chiqayotganda operatsiya uchun har qanday kod belgilanishi mumkin. Ana 
shu buyruqlar tizimi orqali konkret protsessorlar oilasi aniqlanadi. Bir baytli 
buyruqlar protsessorning ichki dasturiy registrlari bilan ishlashi mumkin bo‘ladi.
Bir xil operatsiyalarni protsessorning har xil registrlari bilan bajarish uchun har xil 
kodlar ishlatiladi. Bunday kodlarni yodda saqlab qolish juda mushkul hisoblanadi. 
Ushbu saqlab eslab qolish ma’lumotlar hajmini kamaytirish va onsonlashtirish 
uchun har xil qisqariltirilgan ingliz so‘zlaridan foydalaniladi. Masalan, nus'ha olish 

---

65 
uchun MOV, yig‘indisini topish uchun ADD, ayirish uchun SUB, ko‘paytirish 
uchun MUL va boshqalar ishlatiladi.
Mikroprotsessorning strukturasini bilmay turib dastur (programma) yozish 
mumkin emas, chunki mikroprotsessorning strukturasi va uning buyruqlar to‘plami 
bir - biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Shuning uchun har xil mikroprotsessorlarda 
har xil buyruqlar tizimi bo‘lishi mumkin. Umuman, buyruqlar ikki qismdan iborat 
bo‘ladi: operatsion va manzil qismidan. 
Massu protsessor - o‘z buyruqlar aylanish jarayonini saqlaydi, tizim 
xotirasida saqlangan dasturni amalga oshiradi, lekin faqat CPU buyrug‘i bilan 
ishga tushiriladi, dasturni bajarish tugagandan so‘ng CPUga ish tugallanishi haqida 
xabar beradi. Replikatsiya protsessor o‘z buyruqlar aylanishini qo‘llab-
quvvatlamaydi, u CPU tomonidan umumiy buyruqlar oqimi uchun tanlangan 
buyruqlarni bajaradi. Aslida, protsessor CPU kengaytmasi hisoblanadi.