Берунийнинг «Хиндистон» асарида юнон эстетикаси тал=ини

j u d a   u z o q   p o e t i k     v a q t   o b r a z i     o l t i   k a l p a   v a   e t t i n c h i   k a l p a d a n    

o l t i   m a n v a n t a r a ,   e t t i n c h i   m a n v a n t a r a d a n   y i g i r m a   u c h   t r e t o j u g a  

vaqt  i chida    yashagan ».  Hind  kitobida  afsonavi y    q ahramonning  

yo shi  million   yillar  bilan     o ’lchanishi   ha yratlana rlidir.  Faraz 

qila ylik,  shu   qada r  uzoq   (ya ’ni ,  bir  n echa   million   yo ki   bir  necha 

mi llia rd  yil)  ya shagan   qahra mon  oddi y  inson   bo’l ma y,  farishta 

yo ki   hindlar  e ’tiqodicha ,  ma ’bud  bo ’lsa ,    u   ancha   u zoq     yashab, 

so ’ng     o ’lib   k etishi   mantiqsiz   ko ’rinadi .  Chunki,  hinduviylik, 

xristianlik  v a  islo m  dinlariga   ko’ra     fa rishtalar  yo ki  ma ’budlar  

o ’l ma ydi .  Beruni y,    aniqlashicha ,  bir  k alpa   100   ch aturjugadir. 

Juga   esa   chaturjuganing  to ’rtdan  bir  qis midir.  «Shunda y    qilib, -

d e y d i   B e r u n i y ,   -   B a r o h i m   u m r i   b o s h i d a n   m i s o l i m i z   v a q t i g a c h a  

(ya ’ni,  Ra m  yashagan   vaqtgacha   2642545620 0000  yil  (26 

mi llia rd,  425   trillion,  456   million,  200   ming   yil)  o ’tgan. 

B i z n i n g c h a ,   b u n c h a l i k ,   o l i s   t a r i x i y   d a v r l a r n i     B o b i l ,   M i s r ,  

G r e t s i y a ,   R i m   o l i m l a r i   h a m   t a s a v v u r   q i l o l m a y d i l a r .    

Beruni y  «Hindiston»  kitobining   «Tarixla r  haqida »  deb 

no mlangan     qi rq  to ’ qqizinchi   bobida   yozishicha ,  «Agar  hindlar 

t a r i x i y   h o d i s a l a r   j a r a y o n i d a   t a r t i b   b i l a n   i s h   o l i b   b o r i s h d a   b e p a r v o  

bo ’l mas alar  edi,  podshohlarning  ket ma -ket   kelishi   ta rixida   g’ofil 

bo ’lib,  zaru rat  vaqtlarida   h ayratd a   qolib,    tah min  bilan 

---

 

                                                                                                                                                               

41 

 

(bo ’l ma g ’ur  nars alarni )  hisobla ma ganlarida   edi,  biz  hind 

ta rixchilarining so ’zl arini k eltirgan  bo ’lar edik»

1

 

Beruni y  «Hindiston »  asa rining   «Ta rixlar  h aqida»  deb   atalgan  

bobida  yana   Shiroq   rivo yatiga  juda     o ’xsha ydigan     bir  tarixi y 

v o q e a n i   a d a b i y   t a r z d a - h i k o y a   q i l i b   k e l t i r a d i . A m m o ,   b u   h i k o ya  

S h i r o q   a f s o n a s i d a n   f a r q i   s h u n d a k i ,   b u   e r d a   E r o n   i s t i l o c h i l a r i g a  

k u r a s h   h a q i d a   e m a s ,   b a l k i ,   t u r k   ( t u r o n l i k )   i s t i l o c h i l a r   b i l a n   h i n d  

ro jasi     o ’rtasidagi  nozik  v a  qaltis  diplo matik   munosabatla r haqida 

so ’z   boradi .    «Ayt adilarki ,  Kanav j  rojasini ng  Turon  podshohi 

Kanik   (ehti mol  Kanishka)  ga    yu borgan   sovg ’al ari   orasida 

ko ’rk a m  ishlangan   va   maqt ashga     a rzi ydigan  kiyi ml ik   bo ’lgan. 

Kanik   undan   o ’ziga   lo yiq   ki yi m  qilishni  xohlab,  tikuvchiga    ish 

b u yu r s a ,   t i k u v c h i :    

«Bunda  oda m  qadi mining    suvrati    bor ,    qanda y  bichib  

ko ’rs a m  ha m  u   (  oda m  qad a mi       libos   ki yuvchining   )  ikki  kifti  

o ’rtasiga  to ’g ’ri keladi », deb  tikishga  rozi  bo ’l magan  … Shunda y 

qilib,  Kanik  bilsa ,  Kanavj  hoki mi  uni   xo ’rlash  v a  pastga  urishga  

q a s d   q i l g a n   e k a n .    

U   ( p o d s h o h   K a n i k )   t e z l i k d a     a s k a r i   ( q o ’ s h i n i )   b i l a n     o t l a n i b ,    

K a n a v j   t a r a f g a   y u r i s h   q i l g a n .   R o j a   u n i n g   b o s t i r i b   k e l i s h i   x a b a r i n i  

e s h i t i b     h a y r a t g a   t u s h a d i .   C h u n k i   u n i n g     T u r o n   p o d s h o h i g a    

q a r s h i   t u r i s h g a   t o q a t i   ( q u d r a t i - F . B )   y o ’ q   e d i » .

2

 

H i n d   r o j a s i     d o n o   v a z i r i   b i l a n   k e n g a s h a d i .   V a z i r   r o j a g a :   « S e n  

o ’zinga     lozi m  bo ’l ma gan   (noloi yq )  ishni   qilib ,  tinch  turgan  

yo vni    qo ’zg ’ab  qo ’yding!  Endi  me ning   burni mni   va   labi mni 

k e s i b ,   q i y n a g i n ,   a n a   s h u n d a n   k e y i n   b u     i s h g a   h i yl a   q i l i s h   u c h u n  

                                                 

1

 Беруний . «Щиндистон». Т. «Фан», 1965, сащ. 311. 

2

 Беруний . «Щиндистон». Т. «Фан», 1965, сащ. 312. 

 

---

 

                                                                                                                                                               

42 

 

yo ’l   topa man .  Oshkora   qarshilik   ko ’rs atishga  yo ’l  yo ’q(kuchi miz 

et ma ydi )» de ydi .  

Hindlar  ro jasi   uning  a ytganini  qiladi     v a   uni  o ’sha   erga  

tashlab , (o ’zi  lashkari  bilan) ma mlakatning uzoq  joyl ariga  ketadi .  

Nogoh  Kanik  qo’shinlari   va zirga  yo ’liqib,  uni  tanishadi,  uni 

T u r o n   p o d s h o h i   K a n i k   h u z u r i g a   o l i b   k e l i s h a d i .   K a n i k   r o j a n i n g  

v a z i r i d a n   h o l - a h v o l   s o ’ r a y d i .     V a z i r   b u n d a y   d e yd i :    

«Men   ro jaga   ha yrihohlik   qilib,  sizga   q arshi  turishdan 

q a y t a r i b ,   i t o a t   q i l i s h g a   c h a q i r g a n   e d i m .     U   ( r o j a )   e s a ,   m e n g a  

tuh mat   qilib  (  «Sen  sotqinsan»,  deb ),  quloq  va   burunlari mni 

k e s i b ,   r o s a   q i y n a d i .     O ’ z i   e s a     b o s h i n i   o l i b ,   j u d a   o l i s   j o yl a r g a  

ketdi.  Lekin,  o ’zi miz   bilan   bir  necha   kunga   suv   olib,  yu rishi miz 

mu mk in   bo ’lsa ,  u   bilan   bizning   o ’rta mizdagi   og ’ir  ma shaqatlar 

bilan bosib o ’tiladigan bi yobonni kesib o ’tish oson bo ’ladi ».  

B u n g a   j a v o b a n   ( T u r o n   p o d s h o h i )   k a n i k   « B u   i s h   o s o n »   d e yd i .  

K e y i n   p o d s h o h   K a n i k   v a z i r   a y t g a n i d e k   q i l i b   s u v   o l i s h g a   b u yu r d i .  

Vazi r  uni  o ’sha  (cho ’l,  bi yobon)  ta rafga   boshladi  va  qo’shinning  

o l d i g a  

t u s h i b ,  

c h e k s i z  

b i r  

b i yo b o n g a  

k i r g i z d i - o l i b  

b o r d i .  

Mo ’l jallangan kunlar  o ’tsa  ha m yo ’lla r tuga ma di.  

Ke yin     (Turon   podshohi)  Kanik  v azirdan   «Suvimi z   tugadi, 

d u s h m a n   i z i n i   t o p o l m a d i k ,   e n d i   n i m a   q i l i s h   k e r a k ?   -   d e b   s o ’ r a d i .  

S h u n d a   v a z i r   p o d s h o h   K a n i k k a     b u n d a y   j a v o b   b e r d i :   -

Podshohi mning    (rojaning)  dush manla rini   yo ’qotib,  o ’zin i   hi mo ya 

qilish  yo ’lida     yu rgani mdan     ke yin     meni   ke chirgaylar.  Bu 

bi yobondan  chiqadigan   eng  yaqin  yo ’l -sening  kelgan  yo ’lingdir, 

m e n i   n i m a   q i l a m a n   d e s a n g ,   q i l .   B u   b i y o b o n d a n   h e c h   k i m   q u t i l i b  

chiqqan   e mas !»  Hiko yaning  shu   jo yigach a    Shiroq  afsonasi 

v o q e a s i g a   o ’ x s h a y d i .   A m m o ,   k e yi n …    

---

 

                                                                                                                                                               

43 

 

«(Turon   podshohi)  Kanik   bir  pastlik   e r  atro fida  otini 

choptirib  chiqdi.  Ke yin   borib,  nayz asini   o ’sha   joyn ing  o ’rtasiga 

s a n c h d i .   U   e r d a n   s u v   o t i l i b   c h i q a     b o s h l a d i .     U   s u v d a n   a s k a r l a r  

ichib, yo ’lga  g ’aml ab  oldilar. Buni ko ’rib va zir:   

- M e n     x i y l a m d a n   o j i z   b o ’ l a d i g a n     i n s o n l a r n i   ( h a l o k   q i l i s h g a )  

qasd   qilgan  edim,  a mmo   bunda y  ishga   (cho ’l  o ’rt asida  suv 

chiqa rishga)  qodir  bo ’lgan     farishtala rga     qasd     qilgani m  yo ’q 

edi .  Ish   shunday  b o ’lgandan   ke yin ,    me nga   ne ’ma t     bergan  

p o d s h o h i m   h a q i d a   m e n i n g   i l t i m o s i m n i     q a b u l   q i l i b ,   u n i n g  

gunohidan o ’tgin,-de ydi. 

S h u n d a   ( T u r o n   p o d s h o h i )   K a n i k   u n g a :    

- M e n   b u   e r d a n     o r q a g a   q a y t a m a n ,   i l t i m o s i n g n i   q a b u l   q i l d i m ,  

podshohing o’z qil mishiga lo yiq ja zoni oldi» de ydi.  

K e y i n   p o d s h o h   K a n i k   o r q a s i g a   q a y t d i .   V a z i r   p o d s h o h i   o l d i g a  

borib   qa rasa ,  uning   ikki   qo ’li   va   ikki   o yog ’i ,  Kanik   na yzasini 

e rga s anchgan kuni yoq , yo ’q  bo ’lib   qolgan ekan».

1

 

N i m a   u c h u n d i r ,   B e r u n i y   b u   q a d i m g i   r i v o y a t n i n g   i l d i z i n i ,  

qa ysi  d avrlarda ,  qa ysi  qabila     yo ki  el atda  to ’qib  chiqarilgani 

h a q i d a   m a ’ l u m o t   b e r m a g a n .   B e r u n i y   a y t m a s a   h a m ,     m a n t i q i y   f i k r    

y u r i t i b ,   t a h m i n   q i l i s h   m u m k i n k i ,   b u   h i k o ya   t u r k   p o d s h o h l i g i  

mu hitida,  hind  ro jala ri   turklar  bilan   urushda   engilgan   bo ’lsa   h a m,  

takabburligi   va  o ’jarligi   sababli   holokatga    u chraganligi 

g ’o yasiga   ko ’ra,  g ’oliblar    manfatiga   hiz mat   qiladi .  Hiko yada 

hind  ro jasi   vazirining    (Shiroq  kabi)  o ’z   vatani  dush manlariga  

qarshi   hi yla   ishlatib ,  o ’z   must aqilligini  s aqlab   qolishga     intilishi 

i jobi y  baholan magan .  Shunga   qara ma y,  hiko yada  o ’z  podshohini, 

v a t a n i n i   h i m o y a   q i l g a n   d o n o   v a z i r g a     B e r u n i yn i n g     h a yr i h o h l i g i  

s e z i l i b   t u r a d i .  

                                                 

1

 Беруний . «Щиндистон». Т. «Фан», 1965, сащ. 313. 

 

---

 

                                                                                                                                                               

44 

 

S h u   b i l a n   b i r g a ,   B e r u n i y   h i n d   r o j a l a r i   t a r i h i g a   d o i r   b u  

h i k o y a n i   b a yo n   q i l i s h d a   t u r k   p o d s h o h l a r i n i   f a r i s h t a l a r   t o mo n i d a n  

hi mo ya   qilinishida   ha m  Beruni yning  g ’olibla r  ta rafda  turgani 

s e z i l a d i .   S u l t o n   M a h mu d   G ’ a z n a v i yn i n g   g ’ o l i b   l a s h k a r l a r i   b i l a n  

birga   Hindistonga     kirib   kelgan  Beruni y  g ’olibla rda y  fikrlashi 

t a b i i y   h o l   e d i .  

Bu   a jo yib   rivo yat ,  hiko yaning  g ’o yavi y,  ma fku ravi y,  si yosiy 

aspektla rini  bir  chetga     qo ’yib     turils a,  uning   badii y -estetik 

qi mma ti   birin chi   o ’ringa     ko ’ta riladi.  Hiko yada     ta rixi ylik , 

h a q q o n i yl i k - r e a l i s t i k   t a s v i r l a r   b i l a n   b i r   q a t o r d a       x a y o l i y -

fantastik   yoki   sirli ,  g ’aro yib   hodisalar  tasviri  (mi stika)  h a m 

uchra ydi .  Ilohiy 

k aro ma t  

yoki  

mo ’jiz a    

hisoblanuvchi -

f a r i s h t a l a r n i n g   c h o ’ l d a     s u v s i z   q o l g a n   o d a m l a r n i   h a l o k a t d a n    

qutqarib ,  cho ’lda   suv   chiqarishla ri   haqida   dini y -islo mi y  e’tiqodi 

mu stahka m  bo ’lgan   Be runi y  xa yrihohlik  bilan  yo zishi  ha m 

t a b i i y d i r .     A y n i   v a q t d a   b u n d a y   x a yo l i y - s i r l i ,   d i n i y - m i s t i k  

t u g a l l a n m a - h i k o ya n i n g   e s t e t i k   q i m m a t i n i   h a m   b e l g i l a y d i .  

A g a r   B e r u n i yn i n g   b u   h i k o ya s i n i   y a n a d a   t e r a n r o q ,   n o z i k r o q  

e s t e t i k   t a h l i l   q i l s a k ,   s h u   n a r s a   r a v s h a n l a s h a d i k i ,   q u d r a t l i   t u r k  

p o d s h o h i   K a n i k   ( e h t i mo l   Q o n i q )   j a n g d a   e n g i l g a n   h i n d   r o j a s i g a    

j a b r - z u l m   q i l m a y ,   s u l h   t u z g a n   v a   d o ’ s t o n a   a l o q a l a r   o ’ r n a t g a n .  

Shuning    oqibatida ,  hind  ro jasi  g ’olib  turk   podshohiga  sovg ’a -

salo mla r  yuborib   turgan.  O’z  navbatida  tu rk  podshohi  bu 

sovg ’ala rni   qadrlab ,  xatto   roja     yu borgan   g azla ma dan   o ’ziga 

ki yi m  tikish   uchun    tikuvchiga   ish   bu yurgan .  Mana   shu    o ’ri nda 

h i k o y a     v o q e a s i n i n g   y a n a   i k k i   e s t e t i k   a s p e k t i ,   q i r r a s i g a   e ’ t i b o r  

b e r a y l i k :  

---

 

                                                                                                                                                               

45 

 

1 .  

Hiko ya   voqeasidan   ko ’rinadiki,  hind   xalqi   qadi m 

z a m o n l a r d a y o q   g a z l a m a g a   g u l   b o s i s h   yo k i     s u v r a t   s o l i s h  

dara jasida  estetik  ong va estetik faoli yat  sohibi bo ’lganla r.  

2 .  

H i n d   r o j a s i   g a z l a m a n i n g   e s t e t i k   q i m m a t i n i   ya x s h i  

b i l i s h i d a n   t a s h q a r i ,   y a n a   b a d i i y   i j o d     m a x s u l i d a n   s i yo s a t ,  

ma fkura ,  diplo mati ya   sohasida   g ’olib   kelish  u chun   fo ydalanishni 

b i l g a n .  

3 .  

H i k o ya d a   t u r k ,   t u r o n l i k   p o d s h o h   h i n d   r o j a s i g a     n i s b a t a n    

soddaroq, oqko ’ngilroq inson  si fatida   tasvirlangan. Oqko’ngilligi 

s h u n d a k i ,   u   h i n d     r o j a s i n i   a v v a l g i   d u s h m a n i   d e b     b i l m a y ,  

do ’stida y  ko ’rgan   va   u  yuborgan     sovg ’a   gazla ma dan   ki yi m 

t i k t i r i b   k i y m o q c h i   e d i .  

4 .  

T u r o n l i k   p o d s h o h n i n g   x i z m a t k o r i -   t i k u v c h i   u s t a n i n g  

e s t e t i k   o n g i   v a   e s t e t i k   d i d i     h a m   h i n d   r o j a s i n i n g   o n g i   v a   d i d i d a n  

ka m  bo ’l ma gan .  U,  hind  rojasining   hi ylasini ,  ichi  qoraligini 

sezib ,  anglab  etgan    va   usa  o ’z    podshohining  izz at -hurmatini 

h i m o y a   q i l g a n .  

5 .  

Turon   podshohla ri     oqko ’ngil,  ma rd,  bag ’rikeng 

bo ’lgani   sababli ,  hiz matkorining   fik ri   bil an  hisoblashgan. 

Hiz matkori   podshohga     o ’z   ko ’nglidagi     gapini    b e malol   a yta 

olgan  (hozirgi  z a mon    tiliga  ko ’chirs ak,  turk  podshohligida  

d e m o k r a t i y a   t a m o y i l l a r i g a   a m a l   q i l i n g a n ) .