Ushbu kitob mazmuni bilan tanishish sizning ma’naviy sog’lomlashishingiz uchun xizmat qilishi mumkin. Faqat, haqiqatlar nisbiy ekanini bilib yashashni istamagan odamlarga uni tavsiya qilmang

 
SHANBA 
Bunyodkor kuch 
Tiriklik sharti 
Ushbu bobda men bir oz murakkab narsalar haqida bayon 
qilmoqchiman. Unda aytilgan fikrlar
ni ilg’ab olish uchun sizdan 
tasa
vvuringizga ko’proq tayanish talab etiladi. Lekin ishonamanki, darhol 
bo’lmasa ham, vaqt o’tib bularning bari siz uchun oydinlashadi. 
Men sizga o’tgan kitobda ham, bu safar ham hayotiy quvvat haqida 
ko’p gapirdim. Biroq bu hayotiy quvvat degan narsa aslida nima ekanini 
oxirigacha hech tushuntirib berganim yo’q. Men bu bobda aynan shu 
tushunchaning tagigach
a borishingizni ko’zlaganman. 
Buning uchun keling maktabda o’qigan fizika darsiga qaytsak. 
Bilamizki, “fizika” so’zi aslida “tabiat” ma’nosini anglatadi. Bu bejiz emas – 
fizika aslida tabiat va uning kuchlarini o’rganadi. Turli quvvatlar qatori 
hayotiy energiyani ham shu fanning tushunchalari yordamida izohlab 
berish mumkin. 
Bilamizki, bu borliqda hamma narsa atomlardan iborat. Turli atomlar 
birikib, turlicha molekulalar hosil qiladi. Samodagi yulduzlardan tortib, eng 
mayda viruslargacha shu molekulalardan iborat. Buni tasavvur qilish 
oson, shunday emasmi? 
Har bir atom o’z-o’zicha o’zak (yadro) va uning atrofida aylanuvchi 
elektron yoki elektronlardan iborat. 
Atom o’zagi proton va neytron degan 
ikkita zarrachadan tashkil topgan bo’ladi. Ular har doim teng miqdorda 
bo’ladilar – hech bir atom o’zagida protonlar soni neytronlar sonidan kam 
yoki ko’p bo’lmaydi. Buni ham tasavvur qilish oson. 
Ana shu o’zak atrofida aylanuvchi elektron degan zarracha bizning 
diqqat markazimizda bo’ladi. Odatda atom o’zagida nechta proton va 
neytron bo’lsa, uning atrofida shuncha elektron aylanadi – masalan, 
vodorod atomining bitta proton va bitta neytrondan iborat o’zagi atrofida 
bitta elektron aylanadi. Keling bunday atomlarni 
to’la atomlar
deb ataymiz. 

---

Javlon Juraev
O’zlik Sari Yetti Qadam – 2
www.juraev.uz 
74
Ammo ba’zi atomlarda elektron o’zakdagi neytron va proton sonidan 
ko’p yoki kam bo’ladi. Bunday 
chala atomlar 
ionlar deb ataladi. Agar 
ionda elektronlar soni protonlar sonidan ko’p bo’lsa – bu anion, kam bo’lsa 
– bu kation. Biz ular uchun qulayroq nom tanlaymiz – ortiqcha elektroni 
bor atomlarni 
to’q atomlar 
deb ataymiz, elektroni yetishmaydigan 
atomlarni esa 
och atomlar 
deb ataymiz. Ya’ni agar elektroni yo’q vodorod 
atomini ko’rib qolsak “ana bu vodorod atomi och qolibdi”, bittamas ikkita 
elektroni bor vodorod atomini ko’rsak esa “ana bu atom bo’kib qolibdi” 
deyishimiz mumkin. Bu uncha qiyin emas, shundaymi? 
Bilamizki, tabiatdagi barcha quvvat oldi-berdilari elektronlar bordi-
keldis
i hisobiga bo’ladi. Elektron bir atomdan boshqasiga ko’chsa, bir 
atomdan boshqasiga quvvat ko’chdi degani. Elektr quvvati – bu metall 
simdagi elektronlar oqimi. Issiqlik ta’sirida jismni tashkil qilgan atomlardagi 
elektron bog’lari uziladi va ozodlikka chiqqan elektronlar atrofga uchib 
keta boshlaydilar. Bu elektronlar oqimini biz avvaliga issiqlik sifatida his 
etamiz. Agar jism yetarlicha qizdirilsa, sochilib ketayotgan elektronlar 
oqimi kuchayib, biz uni yorug’liq sifatida ham ilg’ay boshlaymiz. 
Quyoshda harorat juda yuqori. Ana shu yuqori harorat ta’sirida 
quyoshni tashkil qilgan vodorod atomidagi elektronlar atrof fazoga 
yorug’liq, issiqlik va radiaktiv nurlanish sifatida tinimsiz sochilib turadi. 
Undan bizga kelayotgan ana shu elektronlar (fanda bu yorug’lik 
elektronlarini fotonlar deb atashadi) o’simlik va jonzotlarga hayot ato etadi. 
Boshqacha qilib aytganda, har qanday tur fizik energiya 
– bu 
elektronlar. 
Elektronlar ko’p bo’lsa – quvvat ko’p va aksincha elektronlar 
oz bo’lsa – quvvat kam. 
Endi eng qizig’ini aytaman. Bir jism tirik bo’lishining birgina sharti bor 
–