Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти қ. Р. Абдурасулова

Ички онгсиз кучлар 
– майллар инсон хулқ-атворини ҳаракатлантирувчи куч-
дир
, деган ғоя неофрейдизмнинг барча янги оқимларида сақла-
ниб қолаѐтир.
Француз олими Габриэль Тард (1843-1904) ишлаб чиққан на-
зарияни жиноятчилик сабаблари ҳақидаги психологик таъли-
мотларнинг ўзига хос тармоғи деб ҳисоблаш мумкин. У, жиноят 
ижтимоий ҳодиса, лекин унинг замирида инсон руҳий фаолия-
тининг алоҳида кўринишлари, хусусан, бировга тақлид қилиш 
ва бошқаларга таъсир кўрсатиш қобилияти ѐтади, деган ғоядан 
келиб чиқади. Тақлид қилиш ва таъсир кўрсатиш одамларни 
қаттиқ ўзига тортади ва шу тариқа шахснинг хулқ-атворига 
таъсир этади. Тақлид қилиш назарияси айрим тадқиқотларда 
«ўргатиш» назарияси деб ҳам номланади. Габриэль Тард бу на-
зариянинг уч қонунини кашф этди: 1) Ўзаро яқин муносабатда 
бўлган одамлар бир-бирининг хулқ-атворини тез ўзлаштиради. 
2) Ёшлар ўзидан катталарга, камбағаллар – бойларга, деҳқонлар 
– аристократларга тақлид қилади. 3) Олдинги хулқ-атвор янги 
хулқ-атворга ўрин бўшатади, Г.Тард фикрича, тақлидни модага 
ўхшатиш мумкин. Инсоният тараққий этиши билан жамиятда 
тақлиднинг таъсир доираси кенгаяди, бинобарин, одамлар со-
дир этувчи жиноятлар сони ҳам кўпайиб боради.
Жиноятчилик сабабларининг социологик назариялари.
Жиноятчилик сабабларига нисбатан социологик ѐндашувлар 
асосан XVIII-XIX асрлар оралиғида шаклланди. Ушбу таъли-
мотларнинг асосий хусусияти шундан иборатки, улар аввало эк-
зоген омилларга ва уларнинг кўплигига
 
эътибор беради. 
XVI асрдаѐқ Томас Мор ўзининг «Утопия» асарида инглиз 
жамиятида жиноий хулқ-атвор айрим шахсларнинг қашшоқли-
ги ва айрим шахсларнинг паразитик турмуш тарзи билан бирли-
гидан келиб чиққан эди. 
Кампанелла (XVII аср) «Қуѐш шаҳри» асарида жиноятчилик 
кўпчилик одамларнинг қашшоқлиги билан боғлиқлигини, жа-

---

48 
миятни одиллик ва жамият аъзоларининг тенглиги принципла-
рида қайта қуриш зарурлигини таъкидлайди. 
А.Морелли «Табиат кодекси»да инсон табиатан камчилик-
қусурлардан холи туғилишини қайд этади. 
Ж.П.Марат (1743-1793), А.Н.Радишчев (1749-1802) асарла-
рида жиноятчилик бир одамнинг бошқа одамга зулм ўтказиши, 
жамиятдаги зўравонлик, адолатсизлик билан боғланади. 
Ж.П.Марат ўзининг «Жиноят қонунчилиги режаси» (1789) 
асарида асосан жиноятчилик ижтимоий-иқтисодий омиллар би-
лан боғлиқлиги тўғрисидаги ғояни ривожлантирди. У жамиятда 
ҳукм сураѐтган камчилик вакиллари томонидан содир этилади-
ган жиноятларни қайд этиб ўтди. 
Рус мутафаккири ва демократи А.Н.Радишчев ўзининг «Пе-
тербургдан Москвага саѐҳат» ва «Қонун-қоидалар тўғрисида» 
номли асарларида жиноятчилик жамият қурилиши хусусияти, 
Россиядаги крепостнойлик тузумининг ижтимоий-иқтисодий 
шарт-шароити билан боғлиқ эканлигини таъкидлади. Бундан 
ташқари, у жиноятчилик сабабларини статистик маълумотлар 
негизида ўрганиш дастурини махсус ишлаб чиқди. 
Социалист-утопистлар жиноятчилик сабабларини шахсий 
мулкнинг мавжудлиги ва адолатсизлик билан боғлайдилар. 
А.Сен-Симон (1760-1858) асарларида жиноятчиликнинг одам-
лар турмуш шароити замирида яширин туб сабаблари кўрсати-
лади. Социалист-утопистлар чайқовчилик, судхўрлик билан 
боғлиқ жиноятчиликка ишора қилиб, зўравонлик ва эксплуата-
ция, тарбиясизлик ва ѐмон қонунлар шароитида жиноятчиликка 
қарши курашиш беҳуда эканлигини таъкидлайдилар. XIX аср 
рус 
демократлари 
А.Н.Герцен, 
В.Г.Белинский, 
Н.А.Добролюбов, Н.Г.Чернишевский ҳам жамиятдаги жиноят-
чилик сабаблари тўғрисида шунга ўхшаш хулосаларга келди-
лар. 
Бельгиялик олим, социолог, статистик Адольф Кетле (1796-
1874) ўз асарларида жиноятчиликнинг ижтимоий муносабатла-
ри билан алоқасини тадқиқ қилди, жамиятнинг ўзи жиноятлар 
содир этилишига туртки беришини таъкидлади. Статистика ѐр-
дамида у шахс хулқ-атвори, у тарбияланган муҳит, унинг маъ-
лумоти ва ҳоказолар ўртасидаги боғланишни аниқлашга ҳара-
кат қилди. 

---

49 
Голланд криминологи Ван-Гамель (1842-1917) социологик 
мактаб доирасида ижтимоий омилларга, улар орасида эса – иқ-
тисодий шарт-шароитларга (айниқса, бойиш иштиѐқига) алоҳи-
да эътибор берди.
Немис криминалисти Лист (1851-1919) жиноятчиликка на-
фақат жамиятнинг иқтисодий шароитлари, балки уруш, алкого-
лизм, баъзи бир урф-одатлар ва удумлар, тарбиядаги қусурлар 
ва проституция ҳам таъсир кўрсатишини таъкидлади. 
Бельгиялик криминолог Бонгер (1876-1940) жиноятчиликни 
аввало ижтимоий тузум маҳсули деб тавсифлади. Бундан 
ташқари, у болалар меҳнати, узун иш куни, иқтисодий танглик-
лар, рўзғордаги камчиликлар каби ижтимоий омилларни ҳам 
жиноятчилик омиллари сифатида қайд этди. 
Америкалик криминолог Верон Фокснинг «Крминологияга 
кириш» асарида жиноий хулқ-атвор онтологиясининг баъзи бир 
иқтисодий назариялари, «табақалаштирилган боғланиш», «суб-
маданиятлар», «нейтраллаштириш», «дрейф», «сигмация» наза-
риялари, ниҳоят, жиноятчилик сабабларини экологик асослан-
тириш назариялари кўриб чиқилади. 
Хўш, уларнинг бир-биридан фарқи нимада? 
Э.Дюркгеймнинг юқорида қайд этиб ўтилган «аномия» наза-
рияси Р.Мертон таклиф қилган америкача вариантида жиноят-
чиликни ижтимоий ахлоқнинг завол топиши, жамият институт-
лари ижтимоий-сиѐсий жиҳатдан инқирозга учраши, бунинг на-
тижасида шахс жамиятга қарши исѐн кўтариши ѐки ўз жонига 
суиқасд қилиши билан тушунтиришга ҳаракат қилади. 
Америкалик криминолог Эдвин Сатерленд (1883-1950)нинг 
«табақалаштирилган боғланишлар» назарияси жиноятчилик са-
бабини жиноий хулқ-атворга ўргатиш натижаси сифатида тал-
қин қилади. У илгари сурган назарияга асосан, жиноий хулқ-
атвор шахс муҳитида қонунбузарликка туртки берувчи мезон-
лар қонунга бўйсунишга мажбур қилувчи мезонларга қараганда 
устунроқ эканлигининг оқибатидир. 
Криминологияга оид таълимотлар тарихида жиноятчилик 
сабабларининг нисбатан янги концепцияси марксизмнинг синф-
лар назарияси таъсирида вужудга келди. 

---

50 
Н.Ф.Кузнецова фикрига кўра, салбий иқтисодий, мафкура-
вий, маданий, тарбиявий, ташкилий, бошқарув, ижтимоий-
психологик омиллар мажмуи жиноятчиликка сабаб бўлади
1
. 
Л.И.Спиридоновнинг фикрича, жиноятчиликнинг алоҳида 
сабаблари мавжуд эмас: айни бир махсус ҳодисалар ҳар хил 
шароитда турли ижобий ѐки салбий оқибатларни келтириб чи-
қариши мумкин. Криминологиянинг вазифаси жамиятда мав-
жуд ноантагонистик руҳдаги қарама-қаршиликлар одамларнинг 
ижтимоий хоссаларида намоѐн бўлиб, уларнинг у ѐки бу дара-
жадаги салбий хулқ-атворига қандай туртки беришини аниқ-
лашдан иборатдир
2
. 
А.А.Пионтковский жиноятчилик сабабларининг асосий маз-
муни жамият аъзоларининг муттасил ўсиб борувчи эҳтиѐжлари 
билан уларни қондириш моддий воситалари ўртасидаги қарама-
қаршиликдан иборатдир, деб таъкидлайди
3
. С.А.Домахин эса, 
аксинча, ижтимоий муносабатлар ғайриижтимоий қарашлар ва 
жиноятларга сабаб бўлиши мумкин эмас, деган фикрни илгари 
суради
4
. 
В.Н.Кудрявцев ғайриҳуқуқий хулқ-атвор субъект хулқ-атво-
ри ва қонун талаблари ўртасида муттасил равишда кескинла-
шиб борувчи ва очиқ-ойдин конфликтга айланувчи ҳар хил қа-
рама-қаршиликлар асосида ва шаклида вужудга келади ва ри-
вожланади, деб ѐзган эди. Унинг фикрича, бу қарама-қарши-
ликлар психологик, ижтимоий ѐки аралаш кўринишга эгадир
5
. 
В.Н.Кудрявцев қарама-қаршиликлар мавжуд бўлган ва на-
моѐн бўлувчи барча ҳодисалар ва жараѐнларни объектив ва 
субъективга ажратишни таклиф қилади.
«Жиноятчиликнинг объектив сабаблари – бу ижтимоий бор-
лиқдаги, одамларнинг иқтисодий ва ижтимоий муносабатлари-
даги муайян қарама-қаршиликлар, ғайриижтимоий мойиллик-
ларга сабаб бўлувчи қийинчиликлар ва камчиликлардир, - деб 
таъкидлайди у. – Объектив шарт-шароит – бу ҳуқуқбузарлик-
ларнинг субъектив ва объектив сабаблари таъсирини қувват-
1
Қаранг: Советское уголовное право. Общая часть. – М., 1974. – 77-б.
2
Спиридонов Л.И. Проблема причинного комплекса преступности. – М., 1981. – 46-б.
3
Пионтковский А.А. Пути укрепления социалистического правопорядка // «Советское госу-
дарство и право», 1967, №1. – 33-б.
4
Қаранг: Курс советского уголовного права. Часть общая, т. 1. – ЛГУ, 1969. – 192-б. 
5
Қаранг: Кудрявцев В.Н. Причины правонарушений. – М., 1976. – 124-б. 

---

51 
ловчи, баъзан эса – жонлантирувчи ташкилий, ҳуқуқий, техни-
кавий йўсиндаги камчиликлардир». 
В.Н.Кудрявцев фикрига кўра, жиноятчиликнинг субъектив 
сабаблари – бу ижтимоий психология унсурлари, қусурли эҳти-
ѐжлар, қизиқишлар, мақсадлар, мотивлар, субъектив шарт-ша-
роит эса – аҳолининг демографик ва ижтимоий-психологик ху-
сусиятлари (феъл-атвори, мижози, жинси, ѐши ва ҳ.к.)дир. 
Аммо жиноятчилик билан боғлиқ ҳодисаларни гуруҳлашга 
нисбатан бошқача, янада оқилона ѐндашув ҳам мумкин, деб 
таъкидлайди В.Н.Кудрявцев. Бу – шахс, кичик ижтимоий гуруҳ, 
жамоа ва умуман жамият. Мазкур ѐндашувда жиноятчилик са-
баблари жамият, синф, меҳнат жамоаси, кичик ижтимоий гуруҳ, 
шахс каби тизимлар доирасида элементларнинг номувофиқла-
шуви, шунингдек мазкур тизимлар, кичик тизимлар ўртасидаги 
қарама-қаршиликлар тарзида амал қилади. Кўриб турганимиз-
дек, муаллиф қарама-қаршиликларни фақатгина жиноятчилик 
манбаларидан бири деб ҳисоблайди. 
Фалсафа фани вакиллари ижтимоий ва шахсий муносабатлар 
ўртасида қуйидаги қарама-қаршиликларни фарқлайдилар: 
1) кураш билан боғлиқ қийинчиликлар айрим шахсий эҳти-
ѐжларни қондиришни вақтинчалик чеклаш ѐки кечиктиришга 
мажбур қилишидан келиб чиқадиган қарама-қаршиликлар; 
2) жамият ҳаѐтини, меҳнат ва тақсимлаш муносабатларини 
ва ҳоказоларни ташкил этишдаги камчиликлар билан боғлиқ 
қарама-қаршиликлар; 
3) шахснинг шахсий интилишлари ва жамият эҳтиѐжлари 
ўртасидаги қарама-қаршиликлар
1
.
Шахс ва жамият ўртасидаги энг кескин тўқнашувлардан би-
ри бўлган жиноятчилик жамиятда мавжуд ижтимоий қарама-
қаршиликлар билан бевосита ѐки изчил боғлиқдир. 
Нисбатан янги «деформациялар» назарияси «қарама-қарши-
ликлар» назариясига яқин туради.
А.Номоконов ҳар қандай қарама-қаршиликларни эмас, балки 
ижтимоий тараққиѐтга тўсқинлик қилувчи қарама-қаршилик-
ларнигина жиноятчилик манбаи деб ҳисоблайди. Бундай қара-
ма-қаршиликларни у «жамият ҳаѐтидаги деформациялар» деб 
1
Қаранг: Глезерман Г. Общество, коллектив, личность // Газета «Правда». 31 октября 1966 г. 

---

52 
номлашни таклиф қилади.
1
Унинг фикрича, муайян микро-
муҳитда, шахснинг турмуш тарзи ѐки ҳолатида намоѐн бўлувчи 
«деформациялар мажмуи» муайян жиноятларга сабаб бўлади. 
Профессор В.С.Устинов А.Номоконов асарига ѐзган тақри-
зида ҳар қандай қарама-қаршиликлар жиноятчилик манбаи бў-
лиши мумкинлигини таъкидлайди, чунки жамият тараққиѐтига 
имконият яратувчи омиллар жиноятчиликка қаршилик кўрса-
тувчи омилларга кўп жиҳатдан қарама-қарши бўлиши мумкин 
(тенг тақсимлаш жиноятларнинг олдини олишга кўмаклашади, 
лекин иқтисодий тараққиѐт йўлига ғос бўлади; демократия 
фуқаронинг хулқ-атвор вариантларини танлаш чегараларини 
кенгайтириб, жиноятчиликнинг ривожланишига имконият яра-
тиши мумкин; қўрқувга асосланган тоталитаризм жиноятларни 
камайтиради, лекин турғунликка сабаб бўлиши мумкин). Нима 
маъқуллигини жамиятнинг ўзи ҳал қилади. 
Маданият етишмаган тақдирда демократия жуда кўп камчи-
ликларга эга бўлади. Бироқ, юксак маданият, ҳуқуққа ҳурмат, 
моддий неъматлар етарлилиги билан муштарак демократия жу-
да кучли антикриминоген омил бўлиб хизмат қилади. Лекин, 
ҳатто биринчи кўринишда ҳам демократия нафақат иқтисодиѐт, 
балки инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун ҳам тоталитаризм-
га қараганда афзалроқдир, деб таъкидлайди В.С.Устинов. 
Профессор В.С.Волков ғайриижтимоий хулқ-атвор деформа-
циясининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, жи-
ноятчилик сабаблари ва шартларини уч гуруҳ (комплекс)га аж-
ратишни таклиф қилади: 
а) жамият ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг ўзига хос 
хусусиятлари билан боғлиқ сабаблар ва шартлар; 
б) шахснинг жамиятга интеграциялашуви, унинг ижтимоий-
психологик ўзига хосликлари билан боғлиқ сабаблар ва шарт-
лар; 
в) ижтимоий муносабатларни ижтимоий-ҳуқуқий тартибга 
солиш ва ҳуқуқий тартиботдаги, ҳуқуқбузарликларнинг олдини 
олишдаги камчиликлар билан боғлиқ сабаблар ва шартлар
2
.