Х. Т. Турсунов, Т. У. Рахимова

ибтидоий босқич
деб юритилади. Кейинчалик деҳқончилик ва чорвачиликнинг 
ривожланиши билан инсонлар ўтроқ яшашга ўта бошладилар ва жамият 
шаклланди. Инсонларнинг атроф-муҳитга таъсири характери ва миқёси 
ўзгарган.
2
. 10 минг йил олдин озиқ етишмаслиги ва табиий шароитларнинг 
чекловчи роли яна ҳам камайган. Ер юзида аҳоли сони 50 млн. кишидан ортган. 
Дастлабки антик шаҳарлар вужудга келган, маданият ривожланган.
Ўсимлик ва ҳайвонларнинг ҳаёт тарзи, яшаш шароитлари ва 
мослашишлари, сонининг ўзгаришлари ҳақидаги дастлабки экологик билимлар 
эрамиздан аввалги асарларда қадимги Рим ва Юнонистонда вужудга келган.
Бу даврга келиб табиатга инсон таъсирининг кучайиши - ўрмонларнинг 
кесилиши, ерларнинг шўр босиши, дастлабки чўллашиш вазиятлари кузатилган. 
Антропоген таъсир натижасида, айрим ҳайвон турлари қирилиб кетган, алоҳида 
ноёб ўсимлик ва ҳайвон турлари муҳофаза қилинган. Бу 
аграр босқич
деб
юритилади. Кейинчалик инсонларнинг атроф табиий муҳитга таъсири кучайиб 
борган.
3.
Ўрта асрларга келиб аҳоли сони 500 млн. кишидан ортган. Ўрта Осиёда 
дастлабки экологик билимлар вужудга келган. Европада Уйғониш даврида 
экологик билимлар ривожланган. 
XYIII асрнинг охирларида, 1784-йилда буғ машинасининг ихтиро 
қилиниши билан инсоният тарихидаги 
индустриал босқич
бошланган. Бу 
даврга келиб инсон хилма-хил табиий ресурслардан фойдалана бошлаган, 
антропоген модда алмашинувининг кўлами ошган.
4.
XIX асрда аҳоли сони 1 млрд. кишидан ошган, табиий ресурсларни қазиб 
олиш ва ишлатиш ҳажми ўсган, айрим ўсимлик ва ҳайвон турлари қирилиб 
кетган. Атроф-муҳитнинг ифлосланиши кучая бошлаган. XIX асрнинг иккинчи 
ярмидан жамият тарихидаги 
техноген босқич
ажратилади. 

---

9 
1864-йили АҚШда географ-олим Г.Марш(1801-1882)нинг «Инсон ва 
табиат ёки Инсоннинг табиатни физик-географик шароитларининг ўзгаришига 
таъсири» деган асари эълон қилинган. Г.Марш биринчи бўлиб инсоннинг 
табиатга салбий таъсири хақида алоҳида китоб ёзди. У инсоннинг табиатга 
онгли ва стихияли таъсирининг оғир экологик оқибатларини таҳлил қилиб, бу 
муаммоларни ўрганадиган алоҳида фан-«янги география» зарурлигини 
таъкидлаган.
1866-йили Э.Геккель(1834-1919) экология фанига асос солди. Классик 
экология, мазмунан, «табиат иқтисодиёти» деган тушунчани англатади. 
Экологиянинг вужудга келишида Ч.Дарвин(1809-1882)нинг эволюцион 
таълимоти катта рол ўйнади. Экология алоҳида фан сифатида ХХ асрнинг 
бошларига келиб шаклланди. Дастлаб ўсимлик ва ҳайвонлар экологияси,
кейинчалик инсон экологияси ва ижтимоий экология вужудга келган.
XX асрда табиат ва жамият муносабатлари кескинлаша бошлаган. Асосий 
минерал хом-ашё ресурсларининг етишмовчилиги, исрофгарчилик билан 
ўзлаштирилиши нохуш ижтимоий-сиёсий ва экологик оқибатларга сабаб 
бўлган.
XX асрнинг иккинчи ярмига келиб ҳаёт шароитларининг яхшиланиши, 
фан-техника инқилоби аҳоли сонининг кескин ортиши-«Демографик 
портлаш»га олиб келди(4-расм.)