Nerv tizimining fiziologiyasi va oliy nerv faoliyatining yosh xususiyatlari

---

2-MAVZU:
NERV TIZIMINING FIZIOLOGIYASI VA OLIY NERV 
FAOLIYATINING YOSH XUSUSIYATLARI
 
Reja: 
1. Nerv sistemasining umumiy tuzilishi. 
2.Nerv tolasining hususiyatlari. 
3.Nerv markazlari xasida tushuncha va ularning fiziologik hususiyatlari. 
4. Nerv tizimi turli bo‘limlarining tuzilishi. 
5.Bosh miya katta yarim sharlari po‘slog‘ini tekshirish usullari. 
6. Shartli va shartsiz reflekslar. 
7.Shartli refleks turlari. 
8.Shartli reflekslarning tormozlanishi.
 
 
Tayanch tushunchalar: 
Nerv, neyron, qo‘zg‘alish, tormozlanish, bosh va orqa miya, shartli va 
shartsiz refleks, ichki va tashqi tormozlanish. 
Nerv tizimining funksiyasi ikki qismga bo‘lib o‘rganiladi. Nerv sistemasining birinchi 
funksiyasi odam organizmining barcha, hujayra, to‘qima, organlari va tizimlarining ishini 
boshqarish, tartibga solish, tashqi muhitdan, ichki organlardan keladigan axborotlarni qabul 
qilish va ularni markaziy nerv sistemasiga etkazib berish, organizmdagi barcha organlarni bir-
biri bilan bog‘lash va organizmning bir-butunligini ta’minlash, ichki sekretsiya bezlarida ishlab 
chiqariladigan turli gormonlarning kon orqali organizmga ko‘rsatadigan ta’sirini, moddalar 
almashinuvini boshqarish, o‘sish va rivojlanishga ta’sir etishdan iborat.
I.P.Pavlov nerv tizimining bu vazifasini uning quyi funksiyasi deb atagan. Bu vazifani 
orqa va bosh miyaning quyi qismlari (uzunchoq, o‘rta, oraliq, miya va miyachada joylashgan 
nerv markazlari bajaradi. 
Nerv tizimining ikkinchi vazifasi shundan iboratki, u odamning tashqi muhit va atrofdagi 
boshqa odamlar bilan bog‘lanishini, muomalasini tashqi muhit sharoitiga moslashuvini 
ta’minlaydi. Tashqi muhit ta’sirida, atrofdagilar bilan munosabati natijasida odamda paydo 
bo‘lgan fikrlash, bayon etish, bilim olish, hunar o‘rganish, xotira kabi yuksak insoniy 
hususiyatlar ham nerv tizimining ana shu ikkinchi vazifasiga kiradi. I.P.Pavlov nerv tizimining 
bu vazifasini oliy nerv faoliyati deb atagan. Nerv tizimining bu vazifasini uning yuqori qismida 
joylashgan (bosh miya yarim sharlari va uning po‘stloq qismi) nerv markazlari bajaradi. 
Nerv tizimi ikki qismdan iborat: markaziy va periferik nerv tizimi. Markaziy nerv 
tizimiga bosh va orqaa, miya kiradi. Periferik nerv tizimiga orqa miyadan chiqadigan 31 juft 
sezuvchi, harakatlantiruvchi nerv tolalari, bosh miyadan chiqadigan 12 juft nervlar. Hamda 
umurtqa pogonasi atrofida va ichki organlarda joylashgan nerv tugunchalari kiradi.
Bajaradigan vazifasiga ko‘ra
, 
nerv sistemasi ikki qismga bo‘linadi: somatik va vegetativ 
nerv tizimi. Somatik nerv tizimi odam tanasining sezgi organlari, skelet muskullari ishini 
boshqaradi. Vegetativ nerv tizimi ichki organlar (nafas olish, qon aylanish, ovqat hazm qilish, 
ayirish va oshqozon hamda ichki sekretsiya bezlari ishini boshqaradi. 
Nerv tizimini nerv hujayralari va nerv tolalari tashkil qiladi. Nerv hujayralariga neyron 
deb ataladi. Nerv tolasining asosiy hususiyati qo‘zg‘aluvchanlik va o‘tkazuvchanlikdan iborat.
Nerv markazlaridagi yana bir hususiyat dominanta hususiyati bo‘lib, buni birinchi bo‘lib 
1923 yilda A.A.Uxtomskiy hisoblangan. Muayyan paytda nerv markazlarida ustun to‘rgan 
qo‘zg‘alish uchogini A.A.Uxtomskiy dominanta deb atagan. Ustun to‘rgan qo‘zg‘alish uchogi, 
boshqa markazlarga keluvchi qo‘zg‘alish to‘lqinlarini o‘ziga jalb qilib, shular hisobiga kuchaya 
oladi. Bu paytda boshqa markazlarda tormozlanish protsessi boshlanadi. Dominantaning 
vujudgan kelishidagi muhim shartlardan biri nerv hujayralarining o‘ta qo‘zg‘aluvchanligidir.

---

Nervto‘qimasimarkaziyvaperiferiknervsistemasinihosilqilpb, 
bir-
biridanbajaradiganvazifasigaqarabkeskinfarqqiluvchiikkixilhujairalardantashknltopgan. Birinchi 
turi neytronlaryoki neyrotsitlar(rieuronuni osytus) bo‘lib, nerv hujayra iborasi xuddi shu 
hujayraga tegishlndir. Neyronlar nerv impul’sini hosil qiladi va uning tarqalishini ta’minlaydi. 
Nerv to‘qimasining ikkinchi xil hujayralari -neyrogliya yoki gliotsitlar (neuroglia) kelib chiqishi 
bo‘yicha neyronlar bilan bog‘liq bo‘lsa ham, bir qator yordamchi vazifalarni bajaradi. 
Neyron 
(neyrotsit) 
nervhujayrasibo‘lib, 
tanadan, 
o‘simt a l a r i vanervo x i r l a r i d a n tashkiltopgan. 
Nerv 
hujayrasining 
shaklivakattaliginervsistemasiningturliqismlaridaturlichadir. Ularning kattaligi 4-6 mkmdan 
(miyachaning donador qavati) 100-130 mkmgacha (bosh miya po‘stloq qismining yirik Besh 
Hujayralari) bo‘lishi mumkin. Nerv hujayralarining shakli ularning o‘simtalari soniga bog‘liq. 
Bir o‘simtali nerv hujayralarining shakli odatda dumaloq yoki kolbasImon, ikki o‘simtali nerv 
hujayralari -duksimon, ko‘p o‘simtali nerv hujayralari esa noto‘g‘ri yulduzsimon shaklda 
bo‘ladi. 
Nerv 
hujayralarining 
o‘ziga 
xos 
xususiyati 
ularda 
o‘simtalarbo‘lishidir.Nervhujayrasiningyadrosiko‘pinchamarkazdajoylashib, 
xromatinikambo‘lganiuchunochbo‘yaladi. Yadro, yadrocha va yadro teshiklari kompleksi juda 
o‘zgaruvchan (labil) tuzilmalar bo‘lib, turli ta’sirlar va patologik holatlarda o‘zgaradi. 
Nerv hujayrisining sitoplazmasida umumiy organellalar va shuningdek faqat nerv hujayralariga 
mansub bo‘lgan maxsus tuzilmalar - tigroid modda va neyrofibrillalarning borligini ko‘rish 
mumkin. 
TigroidyokixromatofilmoddabirinchimartaNissltomonidan1889 yildaaniqlangan. Yorug‘lik 
mikroskopi ostida u chegaralari aniq ko‘rinmaydigan tuzilmalar bo‘lib, nerv hujayrasining 
sitoplazmasi va dendritlarida joylashadi. Neytritlarda esa bu modda bo‘lmaydi. Uning tuzilishi, 
shakli va joylashishi barcha hujayralarda bir xil emas. Masalan, orqa miyaning motor 
hujayralarida xromatofil modda yirik noto‘g‘ri shaklda va yadroning atrofida zichroq, 
sitoplazmaning chetki qismlarida esa odatda maydaroq va 
siyrakroq joylashadi. 
Spinalgangliyningsezuvchihujayralaridauchangsimondonachalarholatida, 
vegetativnervsistemasiningko‘pginatugunlaridaesamaydadonachalarshaklidabo‘ladi. 
Nerv 
hujayralarining sitoplazmasida ikki xil pigment kiritmalari uchraydi. M e l a n i n turli 
kattalikdagi donalar sifatida faqatgina qora moddaning neyronlarida va sayyor nervning dorzal 
yadrosida 
uchraydi. 
L i p o f u s s i n lipoidlarsaqlovchimoddabo‘lib, 
maydadonalarsifatidahammanervhujayralaridauchraydi. Yosh ulg‘anishi bilan bu pigmentning 
miqdori oshadi. 
Neyrogliya (yunon. glia - yelim, nerv yelimi) yordamchi to‘qima bo‘lib, o‘zining tuzilishi 
va faoliyati bo‘yicha turlicha bo‘lgan Ko‘pgina hujayralardan iborat. Neyrogliya -tayanch