Nazariy fizika kursi

1.4. Y oru glik n in g t o iq in - korpuskular dualizmi
19

---

m asofadan ancha kichik boTsa, r, va ь ni o ‘zaro parallel deb qarash 
mumkin) va bu nurlar yo ‘llari ayrmasi taxminan c/simp ga teng b o ‘ladi.
T o‘Iqin nazariyasiga asosan, fotoplas- 
tinkaning yoritirilganligi nurlarning kesish- 
gan 
nuqtadagi 
maksimumga 
erishishi 
uchun, bu nuqtalar uchun yoTlar ayrmasi 
X
to iq in uzinligining butun soniga teng 
b o ‘lishi kerak (maksimumlar sharti):
Я
d sirup = n l = 
2
n ~
(« = 0+1, ±2).
Bu 
fonnulaning 
fizik 
m a’nosi 
quyidagicha:
nuqtaga birinchi va ikkinchi tirqishlardan 
nurlar bir xil fazada keladi va natijada ular 
bir-birini kuchaytiradi. YoTlar ayirmasi 
to ‘Iqin uzunligining yarim butun soniga 
teng boTgan y o ‘nalishlar uchun esa, nurlar ushbu nuqtaga qarama- 
qarshi faza bilan keladi va bir-birini so ‘ndiradi. Oqibatda bu nuqtalarda 
yoritilishning m inimumi kuzatilishi kerak, burchak esa quyidagi 
tenglam a orqali aniqlanadi:
3-rasm. Yung tajribasi.
Я
Jsin
Shunday qilib, fotoplastinkada o ‘zaro almashingan yorug‘ va 
qorong‘i chiziqli interferension m anzara hosil boTadi. Tajribalarda 
haqiqatan ham xuddi shunday k o ‘rinish kuzatiladi, bu esa yorugTikning 
toTqin tabiatini isbotlovchi dalildir. Bu yerda muhim bir narsani 
taqidlash lozim: biz izohlagan interferensiya uchun bir vaqtning o ‘zida 
ikkita tirqish ishtirok etishi kerak. Agar bitta tirqish yopilsa, unda 
interferension m anzara y o ‘qoladi va fotoplastinka bir tekis yoritiladi. 
Haqiqatda, agar foton bizning oddiy tushunchamizdagi zarracha boTsa, 
unda u bir vaqtning o ‘zida ikkala tirqishdan ham o ‘ta oTmaydi. Faqat 
loTqingina bir vaqtda ikkita tirqishdan o ‘tishi mumkin. Zarracha esa 
faqat tirqishlam ing birortasi orqali o ‘tadi. Shuning uchun, agar foton 
haqiqatda odatdagi zarracha boTsa, unda fotonlardan iborat boTgan 
yorugTik hech qachon interferension manzarani hosil qila olmaydi, bu
20

---

esa yuqorida keltirilgan tajriba natijalariga ziddir. Aynan shu holat 
korpuskular nazariyaga qarshi asosiy dalil b o iib xizmat qildi.
B a’zi olim lar korpuskular nazariyani oqlash m aqsadida interferension 
manzaraning paydo b o iish in i tushuntirishga harakat qildilar va uni 
shunday ta ’rifladilar: oddiy yorug‘likda juda ko‘p fotonlar qatnashadi va 
ulam ing zichligi katta b o ig an lig i uchun bir-biriga ta ’sir qilishi mumkin, 
qandaydir murakkab o ‘zaro ta’sir m exanizm natijasida esa y o ru g iik bir 
vaqtda ikkala tirqishni sezadi va o ‘zini to iq in kabi tutadi. Agar bu fikr 
to ‘gri b o is a , unda nurlanish ju d a kichik intensivlikka ega b o ig a n
holda, y a’ni fotonlaming zichligi juda kichkina m iqdorga ega 
bo ig an d a, fotonlaming o ‘zaro ta ’siri ju d a ham kam b o iish i kerak va 
shuning uchun interferension m anzara yo ‘qolishi kerak. Ammo, 
o‘tkazilgan tajribalar shuni k o ‘rsatdiki, y o ru g iik n in g intensivligi har 
qancha kichraytirilsa ham, baribir interferension m anzara y o ‘qolmaydi. 
Faqat interferension m anzarani aniq kuzatish uchun nurlash vaqtini 
(ekspozitsiya vaqtini) cho‘zish kerak b o ia d i. Demak, interferension 
manzarani fotonlaming o ‘zaro ta ’siri orqali paydo b o ia d i deb 
tushuntirish y o iid a g i urinishlar asossiz ekan.
Shunday qilib, fotonlaming har biri bir vaqtning o ‘zida ikkita 
tirqishni sezib, ular orqali to iq in kabi o ‘tadi, degan birdan bir hulosaga 
kelamiz. Lekin ayrim foton bilan b o g ian g a n bu to iq in juda ham 
g ‘ayritabiiy b o iis h i kerak. Biz bilamizki, foton fotoplastinka bilan 
to ‘qnashganida uning yuzasida nuqta k o ‘rinishida iz qoldirib o ‘zini 
to iq in
emas, 
balki 
zarracha 
sifatida 
namoyon 
qiladi. 
Faqat 
fotoplastinkaga 
tushgan 
fotonlam ing 
soni 
k o ‘paygandagina 
(ekspozitsiya vaqti cho‘zilganda) ulam ing izlari tutashib, interferension 
manzarani hosil qiladi. Bundan yana bir xulosa chiqarish mumkin: biz 
ko‘rayotgan to iq in ayrim foton bilan bo'glangan b o is a ham, ammo 
negadir u 
o ‘zini 
namoyon 
qilishi 
uchun 
k o ‘pgina bir-biriga 
b o gianm ag an fotonlar ishtirok etishini talab qilar ekan. Shuning uchun 
ayrim fotonga oid b o ig a n to iq in elektromagnit to iq in b o ia olmaydi, 
chunki elektromagnit to iq in b o ig a n id a u yakka foton holida ham 
interferension manzara hosil qilardi. Bu to iq in bevosita fizik 
mazm unga ega b o i a olmaydi, chunki har qanday fizik to iq in
davomiylikka ega b o iib , fotoplastinka atom lariga bir vaqtning o ‘zida