Kompyuter arxitekturasi faniga kirish ushbu bobda quyidagilar bayon etilgan

 
1.2
 
§ Charlz Bebbij – tarixda birinchi haqiqiy kompyuter ixtirochisi 
 
Charlz Bebbij –EXM ixtirochisi (1-rasm). 
Charlz Bebbij— ingliz matematigi, birinchi avtomatik raqamli kompyuter 
ixtirochisi. U zamonaviy ingliz pochta tizimini yaratib, dastlabki ishonchli aktual 
jadvallar ishlab chiqqan, turli xil spidometrlar va temir yo‘llarni tozalagich 
qurilmasini ixtiro qilgan. 
Elektroaloqa tarixida birinchi haqiqiy kompyuter ixtirochisi Charlz Bebbij 
(
Charles Babbage
) 1791-yilda Angliyada tavallud topgan, otasi bank xodimi bo‘l-
gan. U jismoman zaif bola bo‘lgani uchun 11 yoshigacha o‘z uyida o‘qitilgan. Charlz 
Bebbij bolalikdan matematikaga qiziqqan (uning uchun matematikaga oid kitoblar 
xuddi badiiy asardek huzur bag‘ishlardi), mexanik o‘yinchoqlarni juda yoqtirardi. 
Charlz Bebbij bunday o‘yinchoqlarni keyinchalik o‘zi ham yasay boshlagan. 1810-
yilda Charlz Kembrij universiteti Triniti—kollejiga o‘qishga kiradi va unga o‘z 
tengdoshlari orasida matematikani yaxshiroq bilishi ma’lum bo‘lib qoladi. Charlz 
Bebbij paroxodlar va parovozlar insonlarga yaxshi imkoniyatlar taqdim etayotgan 
bir davrda yasharkan, uning qalbida insonlarni murakkab hisob-kitoblardan xalos 
etish borasida yordam berish orzusi paydo bo‘ladi U: 
«Mening harakatlarim 
odamlarga xomxayoldek tuyulsa ham, aniq ishonch bilan ta’kidlay olamanki, bu 
intilishim natijasi ajoyib mo‘jiza bo‘ladi»
— derdi. Bebbijga ishonmagan ko‘plab 

---

olimlar va donishmandlarni lol qoldirib, o‘z ixtirosi — insoniyat tarixida birinchi 
avtomatik hisoblash mashinasini yaratish bilan u o‘z fikrini tasdiqlay olgandi. 
Bolalikdan matematikaga bo‘lgan qiziqishlari sababli Bebbij Triniti kollejida ham 
oxirigacha o‘qiy olmay, undan ketib qoladi. 1814-yildan u matematikaga oid 
ta’limni boshqa muassasalarda davom ettira boshlaydi…
Farqlar mashinasi
 
(2-rasm).
 
Nihoyat 
1822-yilda 
qo‘lda 
ishlatiladigan 
hisoblash 
mashinasini 
loyihalalashtirishga erishadi. Bebbijning dastlabki mashinasi juda murakkab 
arifmometr bo‘lib, uni «Farqlar mashinasi» deb nomlaydi. Bebbij uni asta 
takomillashtira 
borib, 
nihoyat 
mashinaning 
loyihasini 
shunchalik 
murakkablashtiradiki, hatto hozirgi davrda ham bunday apparatni qurish ancha 
muammoli ish bo‘lishi mumkin edi… Bebbij ushbu loyihasini oxiriga yetkazmay, 
yanada qiziqtirgan boshqa ishlarga chalg‘ib ketadi. Biroq mazkur mashina uning 
ixtirochisi tomonidan qurilmagan bo‘lsada, bu sohada hisoblash texnikasining 
kelgusidagi rivoji uchun xizmat qiladigan qimmatli bilimlarni taqdim etgan. 
Bebbij yaratgan EHM bugungi kundagi kompyuterlarning barcha asosiy 
qismlari: sonlarni saqlash uchun jamlagich, arifmetik qurilma, mexanizmlar, 
operatsiyalar ketma-ketligini boshqargich, ma’lumotlarni kiritish va chiqarish 
qurilmasiga ega edi. Bebbijgacha hech kim bunday universal hisoblagich 
yaratmagandi. Hatto bir necha yil avval Blez Paskal yaratgan «arifmometr» ham 
mohiyatiga ko‘ra murakkablashtirilgan sodda hisoblagich edi xolos. Shunday qilib, 
dastlabki kompyuter 1834-yilda yaratilgan, unda: yog‘ochdan ishlangan 
«diskovod», kartonli perfokartalar, tishli va richagli «protsessor» mavjud edi… 

---

Charlz Bebbijning «analitik» mashinasi — mexanik apparat bo‘lib, hisoblashni 
avtomatlashtirishga 
mo‘jallangandi. 
Mazkur 
mashinaning 
logarifmik 
va 
trigonometrik funksiyalari uni universal hisoblash qurilmasi deb atash imkonini 
berardi. Universal hisoblash mashinasi zamonaviy raqamli kompyuterlarimizning 
munosib ajdodi edi. Bebbijning yagona mantiqiy sxemasiga asoslangan arifmetik 
qurilmasi (uni o‘zi «tegirmon» deb ataydi), xotira registrlari («ombor») va uch 
turdagi perfokartalar yordamida amalga oshirilgan kiritish-chiqarish qurilmasidir. 
Perfokartalar yordamida mashina qo‘shish, bo‘lish, ko‘paytirish operatsiyalarini 
amalga oshiradi. Perfokartalar ma’lumotlarni arifmetik qurilma xotirasidan uzatish 
va aksincha amallarning boshqarilishida qo‘llanilgan. Sonli perfokartalar 
ma’lumotlarni mashinaga kiritish va agar xotirasiga joy yetarli bo‘lsa, hisoblash 
natijalarini saqlashda qo‘llanilgan.
1843-1849 yillarda Bebbij mazkur mashina chizmalarining to‘liq 
jamlanmasini taqdim etdi.