‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

Birinchi mavzu: Termin va terminologiya
Reja:
1 .Termin va terminologiya.
3 .T erm in s o ‘z in in g in te rp retatsiy asi.
2.Termin va nomenklatura.
Asosiy tushunchalar: terminologiya, termin, notermin, terminologik
leksika, terminologik maydon, umumadabiy til, terminlar sistemasi, fa n
tili, texnika terminlari, ta 'rif nomenklatura, nomenlar, ilmiy nomenlar, sa-
vdo-sotiq nomenlari, kodlash, indeksatsiya.
Hozirgi o ‘zbek adabiy tili qurilishida terminologiya alohida o ‘rin 
va mavqega egaligi bilan ajralib turadi. Terminologiyaning til lug‘at 
tarkibidagi roli haqida ikki dunyoqarash mavjud. Birinchi g ‘oyaga k o ‘ra, 
terminologiya adabiy til leksikasining mustaqil qatlami tarzida e ’tirof etil- 
sa, ikkinchi ta ’limotga muvofiq u adabiy til so‘z boyligi tarkibidan ajratila- 
di, “alohida turuvchi” obyekt tarzida baholanadi va nutqning turlari (sheva, 
jargon, jonli so‘zlashuv)ga tenglashtiriladi.
V.P.Danilenkoning ta’kidlashicha, terminologiya deganda umumadabiy 
tilning mustaqil fimksional turi, ya’ni an’anaviy fan tili (fan, ilm yoki tex­
nika tili) nazarda tutiladi (Danilenko, 1977; 8). Fan tili umumadabiy tilning 
funksional sistemalaridan biri sifatida jonli so‘zlashuv tili va badiiy adabiyot 
tili tushunchalari bilan bir qatorda turadi.
Fan tili millatning umumadabiy tili asosida shakllanadi va rivojlanadi. 
Shu bois fan, ilm tili poydevorini umumadabiy tilning leksikasi, so ‘z yasa­
lishi va grammatikasi tashkil qiladi.
X. Xyuellning qayd etishiga ko‘ra, terminologiya muayyan fanga oid 
terminlar yoki texnika sohasida qo‘llanadigan so‘zlar yig‘indisidir. Biz ter­
minlar m a’nosini qayd etish orqali ular ifodalaydigan tushunchalami ham 
qayd etamiz (Whewell, 1967).
5

---

Termin so‘zini turlicha tushunish mavjud. Chunonchi, mantiqshunoslar 
(logiklar) uchun termin-aniq obyektga tegishli tavsif (yoki tavsiflar) yig‘in- 
disini nazarda tutuvchi va unda tatbiq etiluvchi so‘z hisoblanadi. Har qanday 
tildagi istalgan so‘z termin bo‘lishi mumkin.
Fan va texnikada termin sun’iy o ‘ylab topilgan yoki tabiiy tildan olingan 
maxsus so‘z sanaladi. Bunday so‘zlaming qo‘llanish sohasi u yoki bu ilmiy 
maktab vakillari tomonidan aniqlashtiriladi yoxud chegaralanadi. Umum- 
til tenninlaridan farqli o ‘laroq, ilm-fan, texnikaga xos terminlar iyerarxik 
birliklar sifatida terminologik sistemalarga birlashadi, ular o ‘z m a’nolariga 
faqat ayni sistema ichida erishadi, bu sistemada ularga mantiqiy (tushuncha- 
ga oid) terminologik may don mos keladi.
Fandagi har qanday rivojlanish, taraqiyot ilmiy terminlarning yuzaga 
chiqishi yoki oydinlashishidan darak beradi.
Tamg‘alangan (markerlangan) va tamg'alanmagan (markerlanmagan) 
birliklar nazariyasi mantiqiy (logik) bo ‘linishning rivojlanish va takomil- 
lashishida yangi qadam sanaladi. XX asming 30-yillarida ushbu masa- 
la bilan yaqindan shug‘ullangan Praga lingvistik maktabi (PLM) a ’zolari 
(N.Tmbetskoy, R.Yakobson) g ‘oyalarining 60-yillarda matnga mashina 
(EHM) yordamida ishlov berish, ya’ni matnlami kodlash va qaytakodlash, 
m a’lumotlami mashina yordamida axtarish, matnni bir tildan boshqa bir 
tilga tarjima qilish singari jarayonlarda o ‘ta mahsuldor ekanligi isbotlandi. 
Tamg‘alanmagan birliklaming nol ko‘rsatkichli, tam g‘alangan birliklaming 
esa tam g‘alanmagan birliklarga nisbatan qo‘shimcha m a’lumot tashishi ji- 
hatidan farqlanishi aniqlandi.
Termin va terminologik leksika tushunchalarini bir-biridan farqlash zarar.
Terminlarning qo ‘llanish, tarqalish ko ‘lami muayyan terminologik 
sistema bilan cheklangan b o ‘lib, ular insonning faoliyati doirasidagi aniq 
uslubda harakat qiladi, voqelanadi.
Terminologik leksika o ‘z tarkibiga tor mutaxassislik doirasidan om- 
m aviy muloqot doirasiga k o ‘chgan noprofessional nutqiy kontekstda keng 
q o ‘llanadidigan so ‘z va so ‘z birikmalarini qamrab oladi.
Umumadabiy til doirasiga o ‘tgan termin o ‘z terminologiyasi, termi­
nologik maydoni va sistemasidan yiroqlashadi, terminlik xarakteristikasidan 
ajralib qoladi.
Termin ta’rifi xususida ilmiy adabiyotlarda ko‘pdan-ko‘p mulohazalar 
bildirilgan. Deyarli barcha ta’riflarda termin maxsus ilmiy-texnikaviy 
tushunchani ifodalovchi so‘z yoki so‘z birikmasi tarzida tavsiflanadi.
6

---

O.Vinokuming fikricha, termin - har doim aniq va ravshan. Termin­
lar sistemasi tili ongli shakllantiriladi. Zero, termin o'z-o'zidan, stixiyali 
tarzda paydo b oim ayd i, balki zarurligi, jam iyatda unga ehtiyoj mavjudligi 
bois yaratiladi.
A.Gerdning mulohazasiga ko ‘ra, tennin ilm-fan taraqqiyotining 
muayyan bosqichida mavjud tushunchalaming asosiy xususiyatlarini aniq 
va to ‘laligicha aks ettiruvchi maxsus terminologik m a’noga ega tabiiy va 
sun’iy til birligi, y a’ni so‘zyoki so‘zbirikm asidir(G erd, 1991; 1-4). O.Ax- 
m anovaning ta ’kidlashicha, terminologiya qaysidir fan o ‘z taraqqiyotin­
ing oliy darajasiga erishgandagina yuzaga chiqadi, y a’ni termin muayyan 
tushuncha aniq ilmiy ifoda kasb etgandan so'ng tan olinadi. Terminni 
notermindan farqlashning muhim vositasi uni ilmiy asosda ta ’riflashmng 
mumkin emasligidadir. V.G.Gak terminning ta’rifini berish qatori, uning 
mohiyatini ochadi va terminning biror bir til so‘z boyligidagi o ‘rnini belgi- 
laydi. U ilmiy ishlarda terminga lug’aviy birliklaming alohida turi tarzida 
qaralishiga e ’tiroz bildiradi hamda termin-funksiya, leksik birliklar qo‘lla- 
nishining bir qo ‘rinishi, degan g ‘oyani ilgari suradi (Gak, 1972; 68 -71).
V.P.Danilenkoning e ’tirof etishicha, jam iyatda sodir b o ‘ladigan har qa­
nday jarayonning in’ikosi dastavval terminologiyada o ‘z ifodasini topadi 
yoki muayyan term inlam ing tranformatsion o ‘zgarishi oqibatida voqela- 
nadi (Danilenko, 1971; 9).
D.Lottening ishlarida terminga alohida belgi sifatida emas, balki aniq 
sistemaning a’zosi shaklida qarash, munosabatda bo" 1 ish zarurligi ta’kidlan- 
gan. Uning fikriga muvofiq mazmun planidagi sistemli munosabatlar ter­
minlaming sistem xarakterga egaligini belgilaydi. Terminlaming terminlar 
sistemasidagi o ‘mi, mavqei muayyan tushunchaning tushunchalar sistemasi- 
dagi o ‘mi, mavqei bilan aniqlanadi.
Terminologiya turli-tuman maktab, ilmiy yo ‘nalish va aniq fikrlar- 
ga xos ketegorial apparatni ifodalovchi, term inlar sistemasiga birlashgan 
maxsus tushunchalar yig‘indisi, majmui tarzida qaraladi (Lotte, 1961).
Hozirgi tilshunoslikda yangi term inlam ing paydo bo ‘lishi, ulam ing ha- 
yotga tatbiq qilinishidagi to ‘siqlar, yasalish prinsiplari va usullari xususida 
turfa g ‘oyalar, nuqtai nazarlar k o ‘zga tashlanadi.
Termin so‘zi interpretatsiyasining substansional, funksional, dervat- 
sion, semantik va pragmatik prinsiplari e ’tiro f etilmoqda.
Substansional nuqtai nazar vakillariga k o ‘ra, termin maxsus so ‘z yoki 
so‘z birikmasi b o ‘lib, boshqa nominativ birliklarga nisbatan birm a’nolili-
7

---

gi, aniqligi, sistemliligi, kontekstdan xoliligi va emotsional jihatdan ney- 
tralligi bilan ajralib turadi.
Funksional nuqtai nazarga binoan terminlar maxsus so‘z emas, balki 
maxsus funksiyaga ega so‘zlardir; terminning o ‘m i(roli)ni istalgan so‘z 
bosishi, o ‘ynashi mumkin.
Derivatsion nuqtai nazar terminlarning yasalish jarayonlari bilan 
chambarchas bog‘langan. Ushbu g ‘oya tarafdorlarining fikricha, termin 
nafaqat oddiy so‘zning varianti, shuningdek, yangi, o ‘ziga xos spetsifik 
belgilarga ega maxsus yasalgan birlik sifatida ham tan olinadi. Yangi ter- 
m inlaming yuzaga chiqish sabablari yangi realiyalami ifodalash ehtiyoji 
bilan baholanadi.
Terminga muayyan talablar qo‘yiladi, ushbu jihat uni umumtil va lahja 
hamda shevalardagi oddiy so‘zlardan ajratib turadi.
Nomenklatura terminologiyaga nisbatan yangi kategoriya hisoblana­
di. Har qanday soha nomenklaturasi shu sohaga oid barcha tur nomlarini 
o ‘zida mujassam etadi. Ulam ing miqdori haddan ortiq darajaga yetganda, 
maxsus strukturani taqozo etadi. Masalan, hozirgi kunda 200 mingdan or­
tiq o ‘simlik turlarining har biriga alohida nom qo‘yishga urinish befoyda, 
buning imkoni ham y o ‘q.
Insoniyatning tabiatni bilish, anglash bosqichlarini o ‘zida aks ettiru- 
vchi tabiiy fanlar nomenklaturasidan inson tomonidan kashf etiladigan, 
yaratiladigan(ishlab chiqarish nomenklaturasi) texnik nomenklatura, 
shuningdek, xaridorbop tovarlar bilan ta ’minlash, ularni sotish maqsadi- 
da mdxsus yuzaga chiqariladigan savdo-sotiq nomenklaturasini farqlash 
lozim b o ‘ladi.
Garchi har uchala nomenklatura ham manfaatdor subyektlar tomoni­
dan yaratilsa-da, biroq ular turli asos, turli maqsad va turli prinsiplar neg- 
izida voqelanadi.
Ilmiy bilish nomenlarining inson tomonidan yaratilgan ilmiy-texnika- 
viy nomenlardan farqi shundaki, ilmiy nomenlar tabiatda mavjud bo‘lsa, 
ikkinchisi tabiatda mavjud emas) Kashfiyotchi tomonidan yaratilgan nar- 
sa-buyumlar uchun nom xalq tilidan olinmaydi (samolyot, vezdexod, 
samokat kabi birliklar bundan mustasno). Ushbu kategoriyalar, ya’ni no- 
menlami ifodalovchi so‘zlar o ‘z yoki chet tillardagi leksemalarga tayanilib, 
sun’iy ravishda yaratiladi, bunda harf va raqamlar indeksatsiyasi alohida 
ta’kidlanadi: “Moskvich-412”, “MAZ -5”, “Tu-144”, “Mig-29”, “Su-34”, 
“T-90” va sh.k.
8

---

Inson tomonidan yasaladigan narsa-buyum ham ishlab chiqarish, ham 
savdo-sotiqqa doir nomlarga ega b o ‘ladi. Masalan, Volga yengil avtomash- 
inasi “GAZ-21”, “GAZ-24”, “GAZ-32” kabi ishlab chiqarish nomenlariga 
ega bo‘lgan. M oskva shahridagi Lixachev nomli korxonada ishlab chiqa- 
rilgan yuk mashina (gruzovik) (tur nomi) “ZIL-130” ishlab chiqarish raqa- 
mi bilan yuritilgan.
Ayrim hollarda davlatlararo ishlab chiqarilgan ayni mahsulot yoki to- 
var turli m a’no kasb etishi mumkin. Chunonchi, sobiq sho‘rolar davlati- 
da ishlab chiqarilgan “M -20” yengil avtomashina “Pobeda”, Polshada esa 
“Varshava” nomlari bilan atalgan.
Nomenklatura va terminologiya o ‘rtasidagi prinsipial farqlardan biri 
- nomenlar, odatda, terminologik lug‘atlarda qayd etilmaydi yoxud o ‘ta 
cheklangan miqdorda lug‘atlardan o ‘rin oladi. M a’lumki, rasmiy ilmiy 
nomenga ega atsetilsalitsil kislota dorisi tijoriy aspirin nomi bilan keng 
ommalashgan va sh.k.
Fan turli sohalarining rivojlanishi jarayonida ayrim nomenlar terminlar 
tizimiga o ‘tishi, sof leksik nominativ birliklardan mantiqiy (logik) axborot, 
m a’lumot elementi, ya’ni ilm-fan terminiga aylanishi mumkin.
Nomenklatura, garchi, tushunchaga aloqador bo‘lsa-da, biroq u hisob- 
sizdir. Muayyan fan terminologiyasining esa miqdori, soni aniq, zotan, ular 
tushunchalar sistemasini og‘zaki tarzda ifodalaydi.
M a’lumki, terminologiyada polisemiya va sinonimiya hodisalarining 
mavjud bo ‘lishi m a’qullanmaydi. Biroq qator terminologik sistemalarda 
muayyan narsa-buyum yoki tushunchani ifodalashda ba’zan ikki yoki un- 
dan ortiq sinonim (dublet)lardan foydalanish ko‘zga tashlanadi. Chunonchi, 
terminologiya masalalariga qaratilgan ayrim ishlarda termin-atama-istiloh 
so‘zlaridan sinonimik uya tarzida foydalaniladi. Sir emaski, o ‘zbek tiliga 
davlat maqomi berilgandan keyin ba’zi subyektiv nuqtayi nazarlar nati- 
jasida