M uxtor xudo yq ulov jurnalistikaga

Birinchisi,
 
bosma matbuot - gazetalar, jurnallar. haftanomalar 
(gazeta
va ju rn a l tipidagi),
 
vaqti-vaqti bilan nashr etib turiladigan axborotlar 
majmui, jurnal, davriy kalendarlar;
Ikkinchisi
, audiovizual ommaviy axborot vositalari radio, televideniye 
(efirli va kabelli)
 
hujjatli kino, video ko'rsatuv;
Uchinchisi,
 
axborot xizmatlari, telegraf agentligi, reklama byurosi, 
matbuot 
xizmati, 
jamoatchilik 
bilan 
aloqa 
qiluvchi 
agentlik, 
jurnalistlarning kasbiy klublari va uyushmalari.
Tuzilishi bo‘yicha tavsif berilayotganda, internetni qaysi guruhga 
qo'shish kerakligi haqida savol paydo b o iad i. Bu masalaga qarashlar har 
xil. Internet 
(lotincha s o ': b o ‘lib, inter-aro va net (work) — tarmoq degan
m a ’nolarni bildiradi) —
katta 
(global)
 
va kichik (
lokal)
kompyuter 
tarmoqlarini o ‘zaro bogiovchi butun jahon kompyuter tizimidir. Bu yangi 
tarmoq iste’molchilarga axborotni saqlash, e io n qilish, j o ‘natish, qabul 
qilish, izlash va m aiu m b o ig an barcha variantlar 
(matn, tovush, video
tasvir, fotosurat, grafika, musiqa tarzida va boshqa ко ‘rinishlarda axborot
almashinishga imkon yaratadi).
Internet faqat matnni emas, balki tasvirni, suratlarni, rasmlarni, tovush 
va videotasvirlami uzatibgina qolmay, voqea yuz berayotgan joydan 
to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri olib borishga ham qodir. 0 ‘zbekistonda internet faoliyati 
1997-yilda boshlandi. Dastlab Naytov, Uznet yoki Istlink kabi provaydr 
kompaniyalar faoliyat boshladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Intemet”ning 
xalqaro axborot tizimlariga kirib borishni ta ’minlash dasturini ishlab 
chiqishni tashkil etish chora-tadbirlari to ‘g ‘risida”gi qarori (2001) 
0 ‘zbekistonning bu borada xalqaro miqyosda o ‘z mavqeiga ega boiishiga 
xizmat qiladi. 0 ‘zbekistonda m aium otlam i uzatish milliy tarm ogi 
0 ‘zPAK Davlat kompaniyasi va 0 ‘zNET tarm ogidan iborat.
36

---

Shuni ham e ’tirof etish kerakki, u xalqaro telefon tarmog‘iga o ‘xshash 
hech kimga tobe emas va uni hech kim to ‘laligicha boshqarmaydi. Internet 
tarmog‘idan barcha kompyuterlarning yagona umumiy tili - TSR/IP - tili 
deb nomlanadi va kompyuterdan foydalanuvchilar bu til orqali o ‘zaro 
muloqotda bo ‘ladilar.
Internet tarm og‘ida elektron pochta (E - mayl) ham bor. internetga 
ulanishning ikki y o ‘li bor: doimiy aloqa kanali va telefon bo‘yicha. 
Birinchi yo‘l qimmat, ammo aloqasi sifatli, ikkinchi y o ‘l arzon, ammo 
sifati uncha yuqori emas. Aloqa kanallari orqali internetga ulanishni 
ta’minlovchi tashkilot provayder deb ataladi.
Intemetni hozircha ommaviy axborot vositalari tarkibiga kiritmagan 
yoki 
ommaviy 
axborot 
vositalari 
maqomi 
berilmagani 
holida 
kommunikatsion texnologiya deb yuritish maqsadga muvofiq.
“0 ‘zbekistonda ishlab chiqarilgan” nomidagi veb - savt ochilgan. 
0 ‘zbekiston 
ommaviy 
axborot vositalaridan 
«Правда Востока», 
«Народное слово», “BVV”, “Davr”, “Axborot” teledasturlari va hozir ish 
boshlagan “0 ‘zbekiston 24” axboriy-tahliliy teledastur hokazo o‘z veb -
saytlariga ega.
Ommaviy axborot vositalari tarkibidagi birinchi guruhni bosma 
matbuot dedik. Uning o ‘ziga xosligi nimalardan iborat? 
Matbuotning 
o ‘ziga xos xususiyati uning o ‘z mazmunini yozma so‘z orqali ifoda etishi 
hamda matn tahlilida radio va televideniyega nisbatan tasviriy vosita ancha 
kamroq bo ‘lgani bilan ajralib turadi. 0 ‘qish jarayonining o ‘zi (shifrlangan 
shartli bosma harflarni o ‘qish) yuqori darajadagi abstrakt tafakkurga 
tasavvur etishda faol bo‘lishga aqliy g‘ayratga qaratish demakdir. Natijada 
m uallif va o ‘quvchining o ‘zaro aloqasi mustahkamlanadi. Yana shuni ham 
aytish kerakki, matbuotning obro‘-e ’tiborini ommaviy aloqa genotipida 
mavjud k o ‘p yozma nutq madaniyati asoslanib turadi.
Va nihoyat, gazeta hamda jurnallar matni axborotlar xazinasi rolini 
o'ynashda juda qulay, ularni xohlagan paytda to‘la o ‘rganish imkoniyati 
bor, ular bir yerda yig‘ilgan bo‘ladi, ulardan nusxalar ko‘chirish oson 
kcchadi va h.k.
Dunyo miqyosida televideniye hamda kompyuter aloqasining keng 
yoyilishi natijasida insoniyatning madaniy hayotiga aloqador yozma 
jumalistikaning saqlash borgan sari muammoga aylanib bormoqda. 
"
37

---

Zamonaviy radioning afzalliklari uning nafaqat g ‘oyatda tezkor aloqa 
vositalaridan biri ekani, nafaqat radioelektronika, radiofizikadek eng 
zamonaviy fanlaming asosi boigan i bilangina emas, balki uning ommaviy 
axborot vositasi, siyosiy, ijtimoiy, m a’rifiy, madaniy, tarbiyaviy vosita 
ekani bilan belgilanadi. Uning afzalliklaridan yana biri hammabopligi, 
hozirjavobligi, tezkorligi, chegara bilmasligi hamda texnik jihatdan 
oddiyligi, ishlab chiqarish jarayonining arzonligidir.
Qaysi shaklda namoyon bo ‘lmasin, “Jonli” efir - jurnalist bilan 
tinglovchi o'rtasidagi o ‘zigaxos muloqot b o iib , u sodir boiayotgan voqea
- hodisalaming “Jonli” aksi, vaziyatning tub mohiyatini akustik shaklda 
yetkazib berish usulidir.
Radio ijtimoiy fikrni shakllantiruvchi, real hayotga yaqinlashib uning 
mazmuni va muhitini toiaqonli aks ettimvchi, jurnalistikaning mafkuraviy 
xususiyatini 
ifodalovchi 
vositadir. 
Bu 
barcha 
radio 
eshittirish 
mahsulotlariga katta talab qo‘yadi.
Shu borada 0 ‘zbekiston radiosining “M ash’al” kanali borasida biroz 
to ‘xtalsak. Bu davlat radiosi. Uning soat 9.00 dan 18.00 ga qadar olib 
borayotgan jonli muloqot dasturi o ‘zinmg jozibasi bilan ta’sirchan. Uning 
jonli muloqotda radio xazinasidan mumtoz va zamonaviy kuylardan, 
jumladan, “Cho‘li iroq”, “Munojat”, “Chaman у alia", “Yetti go‘zal”, 
“Qalb sadosi” singari ohanglar bilan tmglovchilaming m a’naviy hayotda 
muhim o‘rin tutayotgan, ular didini, sezgilarini, ko'nglmi go‘zallik va 
nafosat tuyg‘ulari bilan boyitayotganini e’tirof etish kerak. Shu o‘rinda 
soat 6.00 dan boshlab, ikki soat davom etadigan “Ertalabki panorama” 
axborot 
blokining 
axborotga 
boyligi 
va 
uning 
tezkorligi 
ham 
tinglovchilarga manzur bo‘lganini e’tirof etish kerak.
Endi xususiy radiolar faoliyati haqida to‘xtalsak. Mustaqillik sharofati 
bilan davlat tasarrufida boim agan radiostansiyalar - “Grant”, “Sezam”, 
“0 ‘zbegim taronasi”, “Hamroh”, “Oriyat” (Toshkentda), “Vodiy sadosi” 
(Andijondaj, “Ey-El-Si” (Urgenchda), Navoiy kon-metallurgiya kombinati 
radiostansiyasi 
(Navoiyda) 
faoliyat 
k o ‘rsatmoqda. 
Bular 
ichida 
jurnalistlami tayyorlash xalqaro jamoatchilik markazi hamda “Edelveys 
Ali” xususiy firmasining “Grand” radiostansiyasi o ‘z faoliyati bilan ajralib 
turadi. Eshittirishlami tayyorlashda “Grand” xodimlari tinglovchilarning
38

---

yoshi, kasbi, qiziqishlari, milliy mentaliteti va boshqa xususiyatlarni 
hisobga olgan holda faoliyat yuritishadi.
Eshittirishlar reytingni hisobga olish, kamchiliklami tahlil qilish, 
yangi mavzular topish kabi izlanishlar tufayli “Grand” tinglovchilar 
mehrini qozonmoqda.
Afsuslanib, 
boshqa 
FM 
radiostansiyalar 
mundarijasi 
asosan 
musiqaviy-ko‘ngilochar yo‘nalishdan nariga o'tmayotganini ham e ’tirof 
etish kerak.
Televideniye, radio, kino, fotografiya, rassomlik san’ati, teatr va 
boshqa aloqa hamda ijodiy faoliyat vositalari imkoniyatiga ega bo‘lgan 
axborot tizimi, to ‘g‘rirog‘i texnik san’at turlaridir. Uning imkoniyatlaridan 
to‘la va unumli foydalanish vaqti keldi.
Agar “Davlat teleradiokompaniyasiga qarashli kanallar haqida 
to ‘xtaladigan bo‘lsak, ulaming saviyasi nisbatan qoniqarsiz ahvolda. 
Chunonchi, Rossiya teleko‘rsatuv va radio eshittirishlaridan farqli o ‘laroq 
bizda jiddiy siyosiy, iqtisodiy va xalqaro mavzularga bagishlangan tahliliy 
ko‘rsatuvlar, bahs - munozaralar anchagina oz, borlari ham eng avvalo 
ta’sirchanlik borasida anchagina z a if’.
Ammo, 0 ‘zbekiston televideniyesining “Mehr ko‘zda” ko‘rsatuvi, 
“Yoshlar” telekanalining “Davr” axborot dasturi, “lnterfutbol”, “Ring 
qirollari” kabi ko‘rsatuvlari tomoshabinlarga m a’qul bo‘layotganini e ’tirof 
etish kerak.
Siyosatshunos Jaloliddin Hakimov - Respublika televideniyesi orqali 
namoyish etilayotgan ayrim audio - video mahsulotlar, reklamalar 
xalqimiz madaniyati va an’analariga mutlaqo to ‘g ‘n kelmaydi. “Qonli 
sport”, “Politsiyachi - robot”, “Qotilning maktubi”, “Terminator”, “Ov 
mavsumi”, “Qotillik instinkti” singari ajnabiy badiiy filmlarda ozmuncha 
zo‘ravonlik, qotillik ko ‘z - ko‘z qilmayaptimi?! Ularni “Mijja qoqmay” 
tomosha qilayotgan yoshlarimiz ongida qanday jarayonlar kechayotganini 
kim tahlil qiladiyu, undan kim to ‘g ‘ri xulosa yasab, to ‘g ‘ri chora topadi?- 
degan juda o ‘rinli savol tashlaydi.
Buning uchun malakali fikrlay oladigan, tahlil qilish qobiliyatiga ega 
bo‘lgan professional kadrlar kerak. Afsuski, bunday jurnalist kadrlarimiz 
bugungi kunda talab darajasidan ancha oz.
39

---

H.H.Niyoziy nomidagi san’atshunoslik ilmiy tadqiqot instituti 
tadqiqotchisi Ilmira Raxmatullaeva: “Mamlakat hayotidagi har qanday 
munozarali masalalar aynan televideniye orqali (interaktiv televideniye) 
xalqning istak - irodasi bilan hal etilishi mumkinligi qo‘shni mamlakatlar 
televideniyelari uchun odatiy holga aylanayotganini ko‘rib turibmiz. Bu 
masala o ‘ylashga arzigulik, 
mamlakat 
siyosatshunoslari, 
olimlari, 
jamiyatshunoslari, san’atshunoslari tomonidan ishlab chiqilishi zarur 
b o ig a n masalalami biridir. Yangi asrda televideniye o ‘z zimmasiga yangi 
vazifalami o lm o g i lozim” deb yozadi. Lekin buning uchun Oliy 
Majlisning Qonunchilik palatasi tezlik bilan davr axborot sohasida yangi 
yagona davlat siyosatini ishlab chiqishi, axborot tarqatish imkoniyatlarini 
kengaytirishi lozim.
0 ‘zbekiston axborot agentliklari ham mafkuraviy jarayonlarda 
ishtirok etadi. Ular boshqa axborot vositalariga xizmat qiladi, to ‘g‘rirog‘i 
ularga tayyor va “xom” materiallar yetkazib beradi. O'zlari, odatda agar 
o ‘zlarining gazeta - jurnallari yoki teleradiokanallari b oim asa aholi bilan 
to‘g‘ridan-to‘g i i aloqa qilishmaydi. Axborot agentliklarining tuzilgani 
ommaviy axborot vositalari ishini ancha yengillashtirdi.
Hududlardagi turli voqealar haqidagi xabarlar tezkorlik bilan 
ommaviy axborot vositalariga yuboriladi.
0 ‘zbekiston Milliy axborot agentligi, 0 ‘zbekiston Respublikasi tashqi 
ishlar vazirligi tasarrufidagi “Jahon” axborot agentligi, nodavlat axborot 
agentligi bo im ish “Turkiston press” ommaviy axborot vositalarining 
boshqa turlariga axborot yetkazish bilan shug‘ullanadi. 1996-yildan 
e ’tiboran yirik kompyuter tizimi, ya’ni keng koiam li jahon axborot tizimi 
b o im ish “Internet”ga ulangan respublika ommaviy axborot vositalari 
undan eng so‘nggi yangiliklarni qabul qilib olishi y o ig a qo‘yildi.