O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti geografiya va ekologiya fakulteti ekologiya kafedrasi

3. Muzliklarning to’yinishi
 
va tasnifi
.
 
Muzlik orasidagi va muzlik bilan birga harakatlanuvchi jinslar morena deb ataladi. 
Morenalar; tag, ustki, ichki morenalarga bo’linadi.
Tag morena muz gilining tag qismida hosil bo’ladi. Ustki morena atrofini o’rab olgan yon 
bag’irlardagi qoyalarning uvalanib tushgan zarrachalaridan hosil bo’ladi. Muzlik yonlarida tag 
va ustki morenalar qo’shilib yon morenalarni hosil qiladi. 
Tog’ yon bag’irlaridagi shakli kresloga o’xshash chuqurliklar karlar deb ataladi. Muzlik 
sikllari deb yassi tog’ yon bag’irlarida emas, vodiyning boshlanishidagi karlarga aytiladi. 
Muzliklar erozion yoki tektonik vodiydan pastga siljib tushayotganda bu vodiylarni o’yib, ularda 
uzun tog’orasimon shakllar hosil qiladi. Bunday vodiylar troglar deb ataladi.
Muzliklarning 
zonallik 
hususiyati iqlim klassifikasiyasida aks etgan. Muzliklarning 
rivojlanish jarayoniga asoslanib, ularning genetik klassifikasiyasi tuzilgan. Amerikalik sosiolog 
V.G.Xobbs ishlab chiqqan klassifikasiya eng ma’qul va istiqbollidir. Bu klassifikasiya asosida 
muzliklarning bosqichma-bosqich rivojlanishi yotadi.
Quyidagi klassifikasiyaga V.G.Xobbs va S.V.Kalesniklar klassifikasiyasi asos qilib 
olindi.
I-sinf. Birlamchi muzliklar. Ular muzlanishning progressiv fazasi boshida vujudga keladi, 
kam uchraydi va keng maydonlar ularni bir-biridan ajratib qo’ygan. Bu sinfga muzliklarning 
quyidagi 4 tipi kiradi.
1. Kar muzliklari
2. Vulqon konusidagi muzliklar 
3. Tog’ tepasidagi muzliklar 
4. Osilma muzliklar
II-sinf. Vodiy muzliklari. 
To’yinishi kuchaygan sari muzlanish ham tobora rivojlana boradi, birlamchi 
muzliklarning soni ko’payib, ularning har qaysisi kattalashadi va ular tog’ tepalari va karlardan 
vodiyga tushib keladi va vodiy muzligiga aylanadi. Muzliklarning bu tipi – mo’tadil mintaqaning 
tog’li o’lkalaridagi eng xarakterli muzlik shakllaridir. Odatda, ular quyidagi tiplarga bo’linadi;
1.
Oddiy vodiy tipidagi yoki Alp tipidagi muzliklar.
2.
Murakkab vodiy tipidagi yoki Kavkaz tipidagi muzliklar.
3.
O’rta Osiyo tipidagi muzliklar 
4.
Ximolay tipidagi muzliklar 
III-sinf. Muzlik komplekslari. Muzlanish sharoitining tobora yaxshilanishi shunga olib 
keladiki. Ayrim muzliklar kengaya borib, bir-biriga qo’shilib ketadi va qisman o’ziga xoslik 
xususiyatini yuqotadi. Bu hodisa mo’tadil zonalarning shimoliy chekka qismlarida qutb yoki 

---

173 
qutbiy mintaqalarda, ayniqsa ularning sernam mintaqalarida ro’y beradi. Bu erda muzlik 
komplekslarining quyidagi tiplari hosil bo’ladi;
1.
Muzlik platasi yoki Skandinaviya tipidagi muzlanish 
2.
Tog’ oldi muzliklari yoki Alyaska tipidagi muzliklar.
3.
Shpisbergen tipidagi muzlanish 
IV- sinf. Orol tarzidagi muzliklar va materik muzliklari. Bu muz qoplami juda katta, 
yaxlit va qalin muzlardan iborat bo’lib, ular orollarni hatto butun materik Antarktidani qoplab 
yotadi.
Barcha joylardagi harorati 0
0
C dan past bo’ladigan qutbiy zonalarda quruqliklardan 
dengizga tomon bo’lgan oqim muzliklar orqali ro’y beradi. Dengizga etib boradigan kichikroq 
muz massalarini suv to’lqini sindirib yuboradi va ular suvda erib keladi. Materikdan siljib 
keluvchi va juda katta relef muzliklari dengizda uzoq-uzoqlarga kirib borib, g’oyat katta
muzlarga ajralib ketadi. Dengizda suzib yuruvchi bu muzlar muz tog’lari yoki aysberglar 
deyiladi.
Shimoliy yarim sharda aysberglar Grenlandiya bilan Severnaya zemlya, janubiy yarim 
sharda esa Antarktidada paydo bo’ladi. Dengiz oqimlari aysberglarni o’rtacha geografik 
kengliklardan hatto 36
0
kenglikgacha olib ketadi va ular bu erda erib ketadi.
Antarktida aysberglari g’oyat katta bo’lib, uzunligi 100 km. suv betidan bo’lgan 
balandligi 100, 300, hatto 500 m. keladi. Arktika aysberglarining esa balandligi 70 m., uzunligi 
bir necha km. keladi, yuzasi do’ng notekis bo’ladi.