P. I. Chaykovskiy asarlari mazmunining umumnazariy-tarixiy jarayonlari

«Hayot va mamotning azaliy kurashi mavzusi turli davrlarda yaratilgan bir 
qator badiiy asarlarda o‘z aksini topgan. Onasidan erta ayrilgan P.I.Chaykovskiy 
nazarida o‘lim doimo insonlarning hayotini va ular uchun qadrli bo‘lgan narsalarni 
shafqatsiz yakson qiladigan mashoum taqdir edi. U butun vujudi bilan o‘limdan 
nafratlanardi. Barcha tirik mavjudot qachondir o‘limga mahkum ekanligi, tabiat 
qonuniga binoan uning bag‘rida yashayotgan jonzotlarning o‘limi boshqalariga 
hayot baxsh etishi haqidagi fikrga xotirjam va faylasufona munosabatda bo‘la 
olmasdi. U hayotni o‘zining butun borlig‘i, butun qalb qo‘ri bilan sevardi, hayot 
jomini qizg‘anchiqlik bilan sipqoradi. Tiriklik va o‘limning abadiy, murosasiz 
kurashidan yuzaga kelgan fojia, hayot va mamot mavzusi ijodining ilk davridan 
boshlab fojiaviy xarakterdagi asarlarida aks etgan».
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
March 2022 / Volume 3 Issue 3
www.openscience.uz
764

---

Bugungi kunda Chaykovskiy ijodiga qiziqish yo'q bo'lib ketmagan, bastakorning 
ijodiga befarq bo'lmagan odamlar sonining o'sishi, kompozitor orzusini ro'yobga 
chiqaradi. Chaykovskiy kompozitor sifatida keng toifalar haqida fikr yuritadi, ayniqsa 
uning simfonik musiqasi bilan bog'liq bo'lib, uning hayoti davomida murojaat qilgan 
"momaqaldiroq"dan boshlab, 6-simfoniyasi bilan yakunlangan, o'limidan 10 kun 
oldin ijro etilgan. P.I.Chaykovskiy XIX asrning 70-yillarida ijod bilan astoydil
shug‘ullanadi. Bu davr uning uchun juda samarali va sermahsul yillar edi. Qisqa vaqt 
ichida 3 ta simfoniya, fortepiano va orkestr uchun birinchi konsert, violonchel uchun 
«Rokoko mavzusidagi variatsiyalar», «Sarkarda», «Oprichnik», «Undina», 
«Temirchi Vakula» 
nomli 4 ta opera, uchta kvartet, 
«Oqqush ko‘li»
baleti, fortepiano 
uchun 
«Yil fasllari»
turkumini yaratadi. Musiqiy asarlarining targ‘iboti bilan 
shug‘ullangan dirijyor va pianinochi N.G.Rubinshteyn, nashriyotchi P.I.Yurgenson, 
sinfdoshi musiqiy tanqidchi G.A.Larosh doimo kompozitorni qo‘llab turishadi. Bu 
davrda kompozitorning ijodi zavq-shavq, shodlik va kelajakka bo‘lgan umid bilan 
to‘la edi.
Mashaqqatli mehnat, charchoqlar va nihoyat, 1877-yil oilasining buzilishi 
Chaykovskiyda asab kasalligini keltirib chiqaradi. Do‘stlari maslahati bilan 
kompozitor chet elga jo‘nab ketadi. Safarga chiqishida unga do‘stlari, ayniqsa, 
kompozitor isteododining ashaddiy muxlisi N.F. fon Mekk ulkan moddiy yordam 
ko‘rsatadi. N.F.fon Mekk bilan bo‘lgan ko‘p yillik yozishmalari o‘ziga xos 
kundalikdir. Ijodga berilish Chaykovskiyni tushkun kayfiyatdan xalos qiladi. 
«Evgeniy Onegin» 
operasi va to‘rtinchi simfoniyasi kompozitorning o‘sha davrda 
yaratgan buyuk asarlarlaridandir. Bu asarlardan keyin Chaykovskiy ijodida fojiaviy 
chizgilar yaqqolroq namoyon bo‘la boshlaydi. Endi uning asarlarida samimiy lirika 
o‘rnini fojiaviy mohiyat egallay boshlaydi. 
XIX asrning 70-yillari oxiri, 80-yillari boshlarida Chaykovskiy
«Orlean qizi», 
«Mazepa» operalari, «Moskva» kantatasi, «Uyqudagi go‘zal» baleti, «Torli orkestr 
uchun serenada», «Italyan kaprichchiosi», «Tantanali 1812 yil uvertyurasi»,
skripka 
va orkestr uchun, fortepiano va orkestr uchun konsertlar, 
«Mashhur ijodkor 
xotirasiga»
triosini yozdi. 
Simfonik ijodi. 
Chaykovskiyning simfonik musiqasi hayoti davomida muhim ahamiyatga ega 
bo‘ldi. Ostrovskiy dramasiga asoslangan «
Momaqaldiroq
» uvertyurasi birinchi 
simfonik asari bo‘lsa, oltinchi simfoniyasi va fortepiano uchun yozilgan uchinchi 
konserti ijodidagi oxirgi asarlari bo‘lib qoladi. Simfonik janrga mansub turli xil 
asarlarining orasida kompozitorning oltita simfoniyasi alohida o‘ringa ega bo‘lib, 
bular qatoriga