Dori turlari texnologiyasi kafedrasi farmatsevtik texnologiya

Surtmalarning tasniflanishi 
Surtmalar tibbiyotda qo’llanishiga qarab tasniflanishi mumkin. Ammo surtmalarda 
foydalaniladigan surtma asoslarini hisobga olgan holda fizik-kimyoviy tuzilishi buyicha 
tasniflanish surtmalar to’g’risida aniqrok ma’lumot beradi. Surtmalar dorixati xilma-xildir. Bu 
bir tomondan surtma asoslarining ko’pligi, ikkinchi tomondan surtma tarkibiga kiruvchi dori 
moddalarning xilma-xilligi bilan tushuntiriladi. 
Surtma yumshoй dori turi bo’lib, sirtga va shilliq qavatlarga ishlatish uchun mo’ljallangan 
dori turi. 
Pastalar quyuq, qattiq surtmalar bo’lib, tеri tеmpеraturasida eriydigan, himoya vazifasini 
bajaradi. Odatda pastalar 25% dan ko’p dori modda saqlaydi. 
Krеmlar tiniq emas еki quyuq suyuqliq, sirtga ishlatish uchun mo’ljallangan. Dori modda 
va suvli еki moyli fazaga kiritilgan bo’lib, asosan moy-suv, suv-moy tipdagi quyuq emulsiyalar 
ko’rinishida bo’ladi.
Losonlar sirtga ishlatish uchun suyuq emulsiyalar еki suspеnziyalar bo’lib, quyoshdan 
himoyalovchi vositalar tarkibiga kiradi. 
Surtma(surtma, pasta, krеm, loson) turining tanlashda uning tеriga bo’lgan trandеrmal 
ta'siri va dori qo’llanilmoqchi bo’lgan tеri holatini hisobga olish zarur. Krеmlar suvli yaralarga 
qo’llanilsa maqsadga muvofiq bo’ladi, chunki krеmlar dеgidratatsiya xususiyatiga ega bo’lib, 
tеri yuzasidagi suyuqlik asos bilan aralashib, tеri yuzasidan chiqariladi. Losonlar asosan tеrining 
o’zaro bir biri bilan tеgib turuvchi qismlariga qo’llaniladi (masalan: barmoqlar orasi, son orasi, 
qo’ltiq osti) chunki ular yumshatuvchi xossasi bor
45
.
 Surtmalarning asos tipi bo’yicha tasniflanishi: 
1. Gidrofob asosli surtmalar 
2. Gidrofil asosli surtmalar 
3. Emulsion (difil) — asosli surtmalar 
a) suv/yog tipidagi emulsion asosli surtmalar 
b) yog’/suv tipidagi emulsion asosli surtmalar 
Dispers sistemalar bo’yicha surtmalarning tasniflanishi. 
1. Gomogen surtmalar: a) qotishma tipidagi surtmalar, b) eritma tipidagi surtmalar, v) 
ekstraksion surtmalar. 
2. Suspenzion surtmalar: a) ikki fazali sistemalar, b) uch va ko’p fazali sistemalar 
3. Emulsion surtmalar: a) suv/yog tipidagi emulsion surtmalar, b) yog’/suv tipidagi 
emulsion surtmalar. 
4. Aralash tipdagi surtmalar 
Gomogen surtmalar guruhiga o’zaro eruvchan dorilarni asosda eritish bilan hosil bo’lgan 
yog’li surtmalar, surtma asosida erigan dorilardan hosil bo’lgan surtmalar va dorilarni surtma 
asoslari tarkibiga ekstraksiya yo’li bilan kiritilgan surtma turlari kiradi. Surtmalarning bu 
guruhchasi dorilar va surtma asoslari urtasidagi oralik fazasining yukligi bilan harakterlanadi. 
Biroq bunday surtmalarni tulik gomogen sistema deb qarash xato bo’ladi, chunki surtma 
asoslarning o’zi turli xil mikro-va ultramikrokristallik qo’shimchalardan iborat bo’lishi mumkin. 
Surtma suspenziyalar tarkibiga esa suv va yog’da erimaydigan dori moddalar kiradi. Rezorsin, 
pirogallol, rux sulfat, simob dixlorid, segnet tuzlari ham suspenziya yo’li bilan kiritiladi, bu 
44
Lloyd V.Allen, Gavrilov A.S. Farmatsevtichesaya texnologiya izgotovleniya lekarstvennыx preparatov.-
«GEOTAR-Media».- Moskva.-2014. (511 bet)
45
Lloyd V.Allen, Gavrilov A.S. Farmatsevtichesaya texnologiya izgotovleniya lekarstvennыx preparatov.-
«GEOTAR-Media».- Moskva.-2014. (107 bet)

---

moddalar suvda eriydi, ammo suvda eritib kiritilsa, teriga zararli ta’sir ko’rsatadi. Yana shunday 
moddalar suspenziya yo’li bilan kiritiladiki, ularning erishi uchun ko’p miqdorda suv talab 
qiladi; bo’larga natriy tetraborat, bor kislotasi kiradi. Suspenzion surtmalar tarkibida bitta va 
undan ortiq dori moddalar bo’lishi mumkin, lekin ularning har biri o’z oraliq faza chegarasiga 
egadir. Xuddi mana shu xususiyatga asoslangan holda suspenzion surtmalar bir, ikki va ko’p 
fazali sistemalarga bo’linadi. 
Emulsion surtmalar tarkibiga suv, spirt, glitserin va ular aralashmasida eruvchi dori 
moddalar kiritiladi. Bunday eritmalar moyli asos bilan aralashmasligi sababli hosil bo’lgan 
surtmalar emulsiya tipidagi surtmalar bo’lib, undagi dispers muxit moyli asos hisoblanadi. 
Ko’pchilik emulsion surtmalar tarkibiga emulgatorlar kiritilganligi sababli, ular etarli 
darajada yuqori dispers va turg’un bo’ladi. Lekin shunday surtmalar ham borki, ular dispers 
muxitning yuqori qovushqoqligi sababli turg’undir. Bunday surtmalarda dispers faza yirik 
tomchilardan iborat bo’ladi. 
Aralash surtma dorilar har xil dispers sistemalardan tashqil topgan bo’ladi.