Ma’ruza-2 Polimerlanish reaksiyalari uchun qo’llaniladigan monomerlar. Olifenlar Reja: 1

Fisher-Tropsha usuli bilan propilenni sintez qilish. 
Ushbu sintez usuli karbonat angidridini katalitik gidrirlashga asoslangan va 
quydagi mexanizm asosida ketadi: 

---

Bunda boshida (1) katalizator sifatida Co-ThO
2
, Co-ThO
2
-MgO yoki kobalt 
sirkoniy katalizatorlardan foydalaniladi. Jarayon 177-203 
o
C va 0,1-1,5 MPa 
bosimda olib boriladi. Maxsulot chiqishi 85-90% tashkil etadi. (2) reaksiya asosida 
temer katalizatorlari ishlatiladi va jarayon 227-257 
o
C va 0,5-1,0 MPa bosimda 
ketadi. Maxsulotni chiqishi qo’llanilayotgan katalizatorlarga bog’liq. Shu bilan 
birga propilenni kosk gazlaridan xam olish mumkin. 
Propanni termik degidrirlash 
Bu usulda propilenni unumi jada past bo’ladi. Bunga sabab krekinlashda C-
C bog’ning uzilishiga (261.9 KDj/mol) kamroq energiya ketadi C-H bog’ini uzishga 
nisbatan (364.5 KDj/mol). Jarayon 600 
o
C va atm. Bosimida olib boriladi. 
Reaksiya natijasida qo’shimcha maxsulotlar (metilatsetilen, allen) xosil 
bo’ladi. Propanni katalitik degirlash (“Olefleks” jarayoni). Bu jarayonda Cr
2
O
3
, 
MoO
3
, V
2
O
5
, TiO
2
ishtirokida, 600 
o
C olib boriladi, katalizatorlarni Al
2
O
3
yuttirilib 
ishlatiladi. 1980 yillarga kelib propilen va izobutilenga bo’lgan talab oshadi. Asossiy 
sabab polipropilen va metil uch butil efirini olinishidir. 
Buten-1
. Buten-1 odatda 1,3-butadiyen, polibutilen va ularning 

---

sopolimerlarini olishda keng qo’llaniladi. Buten-1 ni C
4
-fraksiya, etilenni dimerlash 
va butandiolni digidtatsiya qilib olinadi. C
4
-fraksiyalar qaynash harorati juda 
yaqinligidan ajratish juda qiyin, shuning uchun Buten - 1 ni ishlatishdan oldin (suv, 
kislorod, spirt, organik kislotalardan tozalash lozim. 
Buten-1 ni birinchi bor AQSh da sanoat miqyosida olingan. Katalizator 
sifatida (Ni):Al(C
2
H
5
)=0.01:0.1 nisbatida ishlatiladi. Jarayon 100-120 
o
C va 4.9 
MPa bosimda olib boriladi. 
Bizning respublikamizda SKLERTEK texnologiyasida somonomer sifatida 
buten-1 qo’llaniladi. Ularning olinishi quydagicha: 
Buten-1 ni olish jarayoni asosida gaz xolatidagi etilenni suyuq katalizator 
muxitida (TEA+LC-2253)dimerlash jarayoni yotadi. Reaksiya 49-55 
o
C, xarorat 
2200-2400 kPa bosimda ketadi. 
CH
2
= CH
2
+ CH
2
= CH
2
-------------------- ► CH
2
= CH - CH
2
– CH
3
Katalizator 
sifatida 
alkilalyuminiy 
bilan 
faollashtirilgan 
Ti(C
32
H
68
0
8
)+3Al(C
2
H
5
)
3
ishlatiladi. Titan asosida ishlatilayotgan katalizator ikki 
bosqichda tasirlanadi. 
1.
Ikki molekula etilen 4-valentli titan atomida kompleks xosil qilib oraliq 
metallosiklik izotopga o’tadi. 
2.
Molekula ichida β-vodorodni siljishi xisobiga buten-1 xosil bo’ladi. 
Oraliq moddani siklik xarakteri va bo’sh H
+
ni yo’qligi, buten-1 olishda yuqori 
selektivlikni ta’minlab beradi va buten-1 ni buten-2 ga dimerlanishini oldini oladi. 
Reaksiya ekzotermik bo’lib, dimerlanishda xosil bo’layotgan issiqlik 18 
kkal/molga teng. Buten-1 dimerlanish jarayonida ozgina qo’shimcha moddalar xam 
xosil bo’ladi.