Magistrlik dissertatsiyasi

2.2 Leksik sathda namoyon bo’lishi 
O‟zbek tili leksikologiyasi bo‟yicha erishilgan yutuqlar sintezi sifatida 
“O‟zbek tili leksikologiyasi” maydonga keldi. 70-80 yillardan o'zbek 
tilshunosligiga sistemaviy-struktur tilshunoslik qo'lga kiritgan yutuqlar, uning 
tadqiq etish metodlari kirib kela boshladi. O‟zbek tilshunosligida ham uzviy tahlil 
metodlarini qo‟llashga kirishildi. Bu, birinchi navbatda, leksikologiyada namoyon 
bo'ldi.
Natijada o‟zbek tili leksikologiyasi tavsifiy bosqichdan yangi bosqichga – 
nazariy bosqichga leksikani ma‟lum leksik-semantik guruhlardan, muayyan ma‟no 
elementlarining munosabatidan tashkil topgan sistema sifatida o‟rganish boqichiga 
ko‟tarila boshladi. Bu bilan o‟zbek tavsifiy leksikologiyasidan sistemaviy 
leksikologiya o‟tila bordi.
Leksik sath birligi leksemadir. Leksema semema va nomemalarning o‟zaro 
munosabatidan tashkil topgan butunlik sanaladi. Leksemaning mazmuniy 
mundarijasi atash, ifoda va vazifaviy semalar munosabatidan iborat bo‟ladi.
59
Har 
qanday leksemada bu semalardan atash semasi, albatta, ishtirok etadi. Shuning 
uchun bu sema leksemaning markaziy semasi hisoblanadi. Ifoda va vazifaviy 
semalar esa chegara semalar hisoblanadi. Masalan, barcha, hamma leksemalari bir 
xil atash semasiga ega bo‟lib, ifoda semasi bilan bir-biridan farq qiladi. 
-
O‟sha harorati g‟arizaniki hammasi, - dedi qutidor. (A.Qodiriy) 
Aytilganidek, leksemaning eng asosiy xususiyati uning ”tayyor”ligi, ya‟ni 
yasama emasligidir. Demak, leksema muayyan qolipning, muayyan qonuniyatning 
mahsuli, hosilasi bo‟lmasligi zarur. Masalan,[kitob], [uy], [biz], [o‟g‟il], [kel], 
[ket], [qoch], [qol], [cho‟zib], [ajoyib], [uch], [besh], [oz], [ko‟p] kabi minglab 
tayyor birliklar voqelikdagi narsa, belgi, harakat, holat, miqdor xususiyatlarini 
atab, ifodalab keladi. Ular jamiyatning barcha a‟zolari uchun tayyorligi bilan 
ajralib turadi. Bu birliklar nutqda grammatik qo‟shimchalarni, umumlashma 
ma‟noli turlicha affiksal morfemalarni o‟zlariga ergashtirib, ularning nutqda 
ishtirok etishlariga asos bo‟ladi. Masalan, 
Bog‟imizda anvoyi gullar ko‟p
gapida 
59
Нурмонов А. Искандарова Ш. Умумий тилшунослик. Андижон – 2007. 

---

45 
[bog‟], [anvoyi], [gul], [ko‟p] leksemalarining ushbu ko‟rinishlari yakka holda 
bo‟lmay, balki ularning har biri o‟zlarining qo‟shnichilik munosabatlarining bir 
qismini voqelashtirgan holda kelgan. Ular o‟zlari birika oladigan turlicha 
qo‟shimchalardan, ba‟zilari bilan birga gapda turli – tuman vazifalardan birini ado 
etgan.
Odam, o‟zbek, kitob, qalam kabi so‟zlar nutqda umumiylik, ko‟plik 
ma‟nosida qo‟llanilishi mumkin bo‟lsa ham, bu so‟zlarning semantikasida jamlik 
ma‟nosi anglashilmaydi. Chunki bunday so‟zlarni yakka bir shaxsga yoki 
predmetga nisbatan ham qo‟llash mumkin bo‟ladi. Xalq so‟zini yakka bir shaxsga 
nisbatan, poda so‟zini yakka bir hayvonga nisbatan qo‟llab bo‟lmaydi, bu 
so‟zlarning leksik ma‟nosida umumiylik ma‟nosi mavjud. 
So‟zning semantikasida miqdor ma‟nosining mavjudligini aniqlashda 
so‟zlarga berilgan izoh o‟ziga xos mezon bo‟lib xizmat qiladi. Agar so‟zning 
semantikasida miqdor ma‟nosi bo‟lsa, so‟z izohida, albatta, miqdor ma‟nosini 
ifodalovchi biror leksik yoki grammatik vosita bo‟ladi. 
JAMIYAT [a] 
1. Ma‟lum doira kishilari, ahllari. 
Biz, albatta, u jamiyatning 
kishilari emasmiz. Bizda bilim hayot bilan qo‟shilishi kerak.
2. Biror maqsadda tuzilgan ixtiyoriy birlashma, ijtimoiy tashkilot. 
Bolalarni 
ijtimoiy muhofaza qilish jamiyati.