Nafas shodmonov o‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi

Totemizm 
(
Shimoliy Amerika hindularining ojibve qabilasi tilidagi «totem» – 
«uning urug‘i» so‘zidan olingan
)
 
dinning insoniyat tarixida vujudga kelgan ilk 
shaklidir. Totemizm asosida ibodat qiluvchi xalqlar o‘zlarini biror bir hayvon, 
o‘simlik yoki jonsiz narsadan paydo bo‘lgan deb tushunadilar. Turkiy xalqlar 
o‘zlarining ota-bobolari ho‘kiz, ot, ilon, bo‘ri, it, bug‘u kabi hayvonlardan kelib 
chiqqan deb tushunishgan va ularga e’tiqod qo‘yishgan.
Gerodotning «Tarix» kitobida skiflarning birinchi ajdodlari dunyoga kelishi 
bilan bog‘langan afsonalar totemizmning yorqin namunasidir.
Animizm 
(
lat. anima – jon, ruh
) odamlarning tabiatga sig‘inishi va unga itoat 
etishi asosida yuzaga kelgan din shakli hisoblanadi. Anima («jon» va «ruh») odam 
vafot etganidan so‘ng uning joni tabiatdagi jonsiz narsalarga ko‘chishiga 
inonishdir. Animistik tushunchaga ko‘ra, inson tabiatdagi narsa-hodisalar bilan 
5
Ushbu diniy bosqichlarni yoritishda Abdurashid Abdurahmonovning “Turkiy xalqlar og‘zaki 
ijodi” (Samarqand, SamDU nashri, 2004) o‘quv qo‘llanmasida keltirilgan ma’lumotlardan foydalandik. 

---

27 
o‘zini mushtarak holda tasavvur etadi, tabiat inson qiynalganida, u ojizlikka tushib 
qolganida unga jonli odamdek yordam beradi. Turkiy xalqlar o‘rtasida saqlangan 
ko‘plab afsonalarda animizm tushunchasi o‘z ifodasini topgan. Masalan, o‘zbek 
xalq og‘zaki ijodidagi «Oq bilakxon» ertagida yigit toshga aylanishi, 
«Yoriltosh»da qizlarning iltijolari, yolvorishlari natijasida mo‘jizalar ro‘y berishi 
buning yorqin misolidir.
Bu ta’limot kishilarni tabiatda pinhoniy kuch va ruhning borligiga 
ishontirgan. Ular oy, quyosh, momoqaldiroq va chaqmoqning ham o‘z ruhi 
mavjud, deb qaragan. Go‘yo ruhlar erkaklik va ayollik jinsiga mansub edi. Ayol 
ruh malikasi «O‘may» deb atalgan. Mahmud Koshg‘ariy ona qornidagi bolalarni 
O‘may muhofaza qiladi deb hisoblashi ham uning ruhlarga bo‘lgan ishonchini 
ko‘rsatadi. Ayniqsa, yer va suvni kuchli ruhga ega deb hisoblashgan. Bular turkiy 
qavmlar o‘rtasida turlicha nomda «Yer-Su», «Yer-Sub», «Yer-Suv», «Suv-Yer», 
«Yir-Sub», «Sub-Yer» ) aytilgan. Qadimda turkiy qavmlar istiqomat qilgan Sibir 
(Sib-ir) vodiysining nomi ham ana shu muqaddas tushunchalar hosilasi bo‘lgan, 
degan farazlar mavjud.