|
1-vaziyat
Hisobotdagi xatolar korxona
buxgalteriya hisobi va hisob
siyosati sohasidagi me’yoriy
hujjatlarga rioya qil-maslik
oqibati
2- vaziyat
Korxona buxgalteriya hisobi
va hisob siyosati sohasidagi
me’yoriy hujjatlar ko’rsatma-
lariga izchil rioya qilish
natijasida buxgalteriya hisoboti
korxonaning moliyaviy ahvolini
ob’ektiv aks ettirmagan
Buxgalteriya
hisoboti
korxonaning
moliyaviy
ahvolini to’g’ri
aks ettiradi
3- vaziyat
Korxona buxgalteriya hisobi
va hisob siyosati sohasidagi
me’yoriy hujjatlar ko’rsatma-
lariga rioya qilmaslik oqibatida
buxgalteriya hisobotida korxona
moliyaviy ahvoli to’g’ri aks
etmagan
4- vaziyat
Korxona buxgalteriya hisobi va
hisob siyosati sohasidagi
me’yoriy hujjatlar ko’rsatma-
lariga rioya qilish oqibatida
buxgalteriya hisobotida korxona
mo-liyaviy ahvoli to’g’ri aks
etgan
Balansda umuman buxgalteriya hisobotida korxonaning moliyaviy ahvolini
xolisona aks ettirish muammolari xilma-xil. Bu tadqiqot natijalarini 4 vaziyat
ajratib ko’rsatilgan jadval sifatida tasavvur qilish mumkin (
1-jadval
). Bizningcha,
bu chizma mazmunini bilib olish ko’p auditorlar uchun foydali bo’ladi. Bu
mualliflarning o’z ilmiy g’oyalarini tasdiqlash uchun keltirgan dalillari ishonchli
bo’libgina qolmay, ko’p hollarda hisob va audit tajribasida uchraydigan turli tipik
hollardan bevosita kelib chiqadi.
Bu tadqiqotlarni auditor nuqtai nazaridan davom ettirib, o’zimiz xulosa
chiqaraylik. Bu xulosalar shunga olib keladiki, tekshiruvchi u yoki bu mijozga
shubhasiz ijobiy auditorlik xulosasi berar ekan (aslida auditor to’plangan tekshirish
natijalari va yig’ilgan dalillar uning vaziyatga yaqinlashganda shunday xulosa
beradi). Ko’p hollarda :
- o’zi to’plagan dalil-isbotlarning soni va sifatidan to’la qoniqmaydi;
- qanchalik harakat qilmasin, xato xulosa berish xatarini to’la bartaraf qila
47
olmasligini anglaydi;
- qo’shimcha auditorlik dalillarini to’plash hisobiga auditorlik xatarini yanada
kamaytirish (harajatlar va natijalar nisbatiga qaraganda) maqsadga muvofiq
emasligini tushunadi;
- tekshirilgan hisobotning barcha muhim jihatlari ishonchliligi to’g’risida
professional fikrini ifodalab zimmasiga katta mas’uliyatni oladi.
Auditorlik milliy andozalarida ko’rsatilishicha, har safar moliyaviy hisobot
bilan bog’liq ishlarni amalga oshirganda auditorlik firmasi tomonidan xulosa
berilishi kerak. Agarda firma o’z mijozlariga moliyaviy hisobotni tayyorlashda
ko’maklashsa va audit o’tkazmasa, unda hisobot tayyorlanganligi haqida xulosalar
yoki umumiy kuzatish olib borilganligi haqida ma’lumotnoma berishi mumkin.
Auditorlik xulosasi tuzishda qo’yiladigan asosiy talablar umumiy andozalarda
keltirilgan. Bu haqda oldingi bobda fikrlar berilgan. Asosan bu oxirgi andozalarga
taalluqli. Umuman auditorlik xulosalari shakli jihatdan bir xil bo’lishi kerak. Bu
auditorlik xulosasidan foydalanuvchilar uchun zarur, negaki auditorlar o’z
xulosalarini asar sifatida keltirganlarida, uni tushunish birmuncha murakkab bo’lar
edi. Shu sababli kasbiy auditorlik andozalarida moliyaviy hisobotni kuzatib
boruvchi auditorlik xulosalarining turlari keltirilgan. Auditorlik xulosasi audit
jarayonining oxirgi bosqichiga to’g’ri keladi, lekin biz uni monografiyaning
boshlang’ich boblarida ko’rib chiqishga harakat qilamiz va keyingi bosqichlarda
bu natijalarga suyangan holda ish ko’ramiz.
Ma’lumki, rejali iqtisodiyot davrida nazorat-taftish boshqarmalarining ish
sifati mezoni bo’lib, taftishlar davomida aniqlangan kamomadlarni aybdorlar
tomonidan to’lanish darajasi hisoblangan. Bu ko’rsatkich bevosita taftishning
ob’ektivligi, taftish apparatining maqsadga intilishi va printsipialligiga bog’liq
bo’lgan.
Yuqorida aytib o’tilgandek, audit umumiy qabul qilingan buxgalteriya
qoidalariga asosan o’tkaziladi. Bu esa ob’ektiv xulosa berish uchun keng qamrovli
mezon hisoblanadi. Auditning maqsadi ham taqdim etilgan moliyaviy hisobotni
qay darajada buxgalteriya qoidalaridan chetlanish mezonini aniqlashga qaratilgan.
48
Auditorlik xulosasida ham, albatta, bu mezon qay darajada ekanligi keltiriladi.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasiga qaraganda, 90% auditorlik natijalari
qo’shimcha tushuntirishsiz shartsiz auditorlik xulosalari bilan rasmiylashtiriladi.
Shu sababli bu xulosalar ustida batafsil to’xtalamiz.
Bizning fikrimizcha, quyidagi shartlar bajarilgandagina bunday standart
xulosalar berilishi mumkin:
1. Jami hisobot shakllari belgilangan tartibda tuzilgan va moliyaviy hisobotga
kiritilgan bo’lsa;
2. Audit jarayonida umumiy qabul qilingan andozalarga barcha jabhalarda
rioya qilingan bo’lsa;
3. Etarli darajada isbot va dalillar to’plangan hamda auditor o’z vazifasini
to’liq bajarganligi haqida ishonch hosil qilsa;
4. Moliyaviy hisobot umumiy qabul qilingan buxgalteriya asoslariga amal
qilgan holda taqdim etilgan bo’lsa;
5. Alohida yoritib ko’rsatish yoki sharh berish kerak bo’lgan holatlar
aniqlanmagan bo’lsa;
6. Moliyaviy hisobotga etarli darajada tushuntirishlar va ilovalar qilingan
bo’lsa.
Standart auditorlik xulosasini 4–chizmada keltirishga harakat qilindi. Standart
auditorlik xulosalari turli auditorlar tomonidan turli shaklda yozilishi mumkin,
lekin uning mazmuni doimo bir xil bo’ladi.
O’zbekiston Respublikasida 9 dekabr 1992 yilda «Auditorlik faoliyati
to’g’risida»gi qonun qabul qilingach, yangi nazorat shakli sifatida audit ma’sul
maqomga ega bo’ladi. Tarixan qisqa davr ichida Respublikada 2004 yilga qadar
450 ga yaqin firma Moliya vazirligining ruxsatnoma-litsenziyasini olgan va Adliya
vazirligida ro’yxatga olingan bo’lib, shulardan 215 taga yaqini jismoniy shaxslar
tomonidan ta’sis etilgan.
Shuni qayd qilib o’tish kerakki, hozirgi kunda bu auditorlik firmalari
tomonidan tayyorlanayotgan xulosalar yuqorida aytib o’tilgan xalqaro andozalar
darajasidan ancha yiroq. Chunki hali ham tekshirishlar natijasi bo’yicha
49
dalolatnoma (AKT) tayyorlash tushunchasini auditorlik xulosasi bilan
chalkashtirish hollari mavjud yoki albatta dalolatnoma tuzmay turib, xulosa berish
mumkin emas, degan fikrlar ham yo’q emas. Ammo dalolatnoma bu «mutloq
nazorat matni» bo’lib, uning natijalari bo’yicha jinoiy ish ham ochish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
