40
Bir vaqtning o’zida 3-jadvaldagi ma’lumotlardan ko’rinayotirki «B»
korxona o’z mablag’larining rentabellik darajasi «A» korxonaning xuddi shu
ko’rsatkichidan 3,2 punktga ortiqdir. Yuqorida ta’kidlanganidek,
buning asosiy
sababi bu korxona passivlarining moliyaviy strukturasi (tarkibi) ikkinchisinikiga
nisbatan farq qilinishi bilan belgilanadi. Soliqqa tortish richag samarasini uchdan
bir qismiga kesib ko’yganligi ma’lum bo’layapti.
Bu mulohazalardan quyidagi xulosalar kelib chiqadi.
1.
Faqat
o’z mablag’laridan foydalanuvchi korxona ularning (o’z
mablag’larining) rentabelligini iqtisodiy rentabellikning uchdan ikki qismi
doirasida cheklab qo’yadi, ya’ni: UMR
2
3 IR.
Bu erda UMR - uz mablag’larining rentabelligi
IR - iktisodiy rentabellik
2.
Kredit yoki qarziy mablag’lardan foydalanuvchi korxona o’z va qarziy
mablag’larining nisbati hamda foiz stavkasining darajasiga bog’liq ravishda o’z
mablag’larining rentabelligini yo oshiradi yoki kamaytiradi.
Bunday sharoitda
moliyaviy richag samarasi vujudga keladi, ya’ni:
UMR
2
3 IR
MRS.
Bu erda MRS - moliyaviy richag samarasi.
4-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida «moliyaviy richag qanday harakat kilar
ekan?», - degan savolga javob berishimiz kerak. Agar ozgina e’tibor berib,
jadvalda keltirilgan ma’lumotlarga nazar solsak, moliyaviy richag samarasi
iqtisodiy rentabellik bilan qarzga olingan mablag’lar «bahosi» (foizning o’rtacha
stavkasi) o’rtasidagi farq natijasida vujudga kelayotganligini guvohi bo’lamiz.
Boshqacha qilib aytganda, korxona natijada shunday
iqtisodiy rentabellikka
erishmog’i lozimki, xech bo’lmaganda ega bo’lgan mablag’lar kredit uchun
foizlarni to’lashga etarli bo’lsin.
Gap shundaki, foizning o’rtacha stavkasi kredit shartnomasidagi foizning
stavkasiga to’g’ri kelmaydi. Chunki yiliga 60% li stavka bilan 3 oylik (yilning 1
4
kismi) muddatga olingan kredit haqiqatda korxonaga 15%ga tushadi.
Foizning o’rtacha stavkasini hisoblash
uchun quyidagi formuladan
foydalanish mumkin.
FUS
(XMX : kMUS) x 100.
Bu erda:
FUS - foizning o’rtacha stavkasi
XMX - tahlil qilinayotgan davrdagi xamma kreditlar bo’yicha haqiqatdagi
moliyaviy harajatlar (foizlar summasi).
kMUS - tahlil qilinayotgan davrda foydalaniladigan qarziy mablag’larning
umumiy summasi.
Amaldagi qoidalarga ko’ra, ma’lum hollarda kredit uchun to’lanadigan foiz
summasining bir qismi soliqlar to’langandan so’ng korxona ixtiyoriga qoldirilgan
foyda hisobidan to’lanishi lozim. Bunday sharoitda
haqiqatdagi moliyaviy
harajatlar aniqlanayotgan paytda foizlarning tegishli summasi byudjetga soliqlar
ko’rinishida
o’tkazilgan (to’langan) summalar miqdoriga ko’paytirilishi
(oshirilishi) lozim. Buni tasavvur qilish uchun quyidagi misolga murojaat qilamiz.
41
1.
Korxona ixtiyoriga qoldirilgan foyda hisobidan to’lanadigan foizlar summasi -
100 ming sum:
2.
Foydadan olinadigan soliqning stavkasi.
Korxona ixtiyoriga qoldirilgan foyda hisobidan to’lanadigan foizlar qismi
bo’yicha haqiqatdan moliyaviy harajatlar - 135 ming sum.
Yuqoridagi mulohazalardan so’ng biz endi richag
samarasining tarkibiy
qismlarini ajratib ko’rsatishimiz mumkin. Ularning birinchisi differistialdir. «B»
korxona uchun differinstial iqtisodiy rentabellik (IR) bilan foiz stavkasining
ayirmasiga tengdir. Agar soliqqa tortishni inobatga oladigan bo’lsak, u xolda
differenstialdan faqat 2
3 qismi qoladi, xolos:
2
3 (IR - FS)
2
3 (20% - 15%)
3,3%.
Richag samarasining ikkinchi tarkibiy qismi richag elkasi bo’lib, u
richagning ta’sir etish kuchini tavsiflaydi, yoki qarziy va o’z mablag’larining
nisbatini ifodalaydi. «B» korxona uchun richag elkasi 1 ga teng.
Richag samarasining tarkibiy qismlarini birlashtiramiz va natijada, quyidagi
moliyaviy richag samarasi (MRS)ga ega bo’lamiz.
MRS
2
3 Differenstial
*
Dastak elkasi.
MRS
2
3 (IR - FS)
*
qarz mablag’
o’z mablag’lari
Endi xuddi «A» va «B» korxonaga o’xshash «V» korxonani olaylik. «V»
korxona «A» va «B» korxonalarga o’xshasada,
lekin bu korxonalar uchun
quyidagilar xarakterli bo’lsin: 250 ming sum o’z va 750 ming sumlik qarziy
mablag’larga ega: qarziy mablag’larning jalb etilishi unga 18%ga tushadi. Ana
shunaqangi ko’rsatkichlarga ega bo’lgan «V» korxona uchun dastak samarasi
quyidagiga teng bo’ladi:
MRS
2
3 (20% - 18%) x (750000:250000)
4%
Bu ko’rsatkichni taqqoslash natijasida quyidagilarni aniqlash mumkin.
1) «B» korxona bilan qiyoslaganda «V» korxonaning differenstiali ancha kamdir
(5% emas, balki 2%dir).
2) Lekin «V» korxonaning richag samarasi kuchliroq
richag elkasiga asoslangan
«tayanch» evaziga «B» korxonanikidan ko’proqdir (kattaroqdir).
Do'stlaringiz bilan baham: 
