G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

 
7.7. Svetodalnomer va radiodalnomerlar 
Svetodalnomer va radiodalnomerlar ikki nuqta orasidagi masofani o’lchashda 
elektromagnit to’lqinlarining shu nuqtalar orasida tarqalish vaqtini aniqlashga 
asoslangan. Masalan, (A va B) nuqtalar 
oralig’ini o’lchash uchun (A) nuqtaga 
dalnomer, (B) nuqtaga elektromagnit 
to’lqinlarini 
qaytaruvchi 
asbob 
o’rnatiladi. 
Dalnomerdan 
chiqqan 
elektromagnit nurlar nur qaytargichdan 
aks etib, dalnomerning qabul qilish 
moslamasiga qaytib keladi. Nurlarning dalnomerdan nur qaytargincha yetib borgan 
1
Schofield W., Breach M. Engineering surveying. Oxford, “Elsevier”, 2007, 128-129 pages. 
 
 
7.11-rasm.Svetodalnomer bilan 
o`lchash sxemasi 

---

97 
va undan aks etib dalnomerning qabul qilish moslamasiga qaytgan vaqtini hisoblab 
topgach, (A va B) nuqtalar orasidagi masofani quyidagi formula bo’yicha aniqlash 
mumkin.
D =
vt
2
(7.27) 
bu yerda (v)- elektromagnit to’lqinlarining atmosferada tarqalish tezligi. 
Nur qaytargich ikki xil bo’lishi mumkin:
1) dalnometrdan chiqqan elektromagnit to’lqinlarini qabul 
qilib olib, chastotasi yoki amplitudasini o’zgartirib 
qaytaradigan asbob; bunday asbob aktiv qaytargich deb 
ataladi va radiodalnomerlarda qo’llaniladi;
2) dalnomerdan chiqqan elektromagnit to’lqinlarini 
o’zgartirmasdan qaytaradigan asbob; bu asbob passiv 
qaytargich deb ataladi va barcha svetodalnomerlarda 
ishlatiladi. Passiv nur qaytargichlar prizma va linzalardan 
tayyorlanadi.
Elektromagnit to’lqinlarining tarqalish tezligi v impulsi yoki fazoli uslubda 
o’lchanishi mumkin. Impulsli uslubda elektromagnit to’lqinlarining tarqalish tezligi 
bevosita o’lchanadi; fazoli uslubda esa dalnomerdan chiqqan va nur qaytargichdan 
aks etib qaytgan elektromagnit to’lqinlarining farqi o’lchanadi va elektromagnit 
nurining tarqalish tezligi shu farqdan foydalanib aniqlanadi. Shunga yarasha 
dalnomerlar impulsli va fazoviy dalnomerlarga bo’linadi.
Elektromagnit to’lqinlarining tarqalish tezligini impulsli uslubda bevosita 
o’lchash aniqligi fazoli uslubda bevosita o’lchash aniqligidan kamroqdir. Shuning 
uchun hozirgi vaqtda qo’llanilayotgan svetodalnomer va radio dalnomerlarning bir-
biridan farqi shundaki, svetodalnomerlarda elektromagnit nurlar sifatida yorug’lik 
nuridan, radiodalnomerlarda esa turli diapazondagi radioto’lqinlardan foydalaniladi. 
Birinchi svetodalnomerni 1936 yilda V.V.Balakov va V.G. Vafiadi lar ixtiro qildi. 
Keyinchalik svetodalnomerlarning boshqa yangi turlari paydo bo’ldi; SVV-1 
dalnomeri, modulyatsiyali interferetsion dalnomer, modulyatorli difraksion