G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

16.2. Tabiiy obektlarni va qurilmalarni kon ishlari ta`siridan 
himoya qilish 
Yer yuzasi deformatsiyasi va siljish hisoblari asosida obektlarni himoya qilish 
choralari tanlanadi.Hammadan oldin obektga ta’sir qiluvchi yo‘l qo‘yarli va 
cheklangan deformatsiya va siljish qiymatlari aniqlanishi kerak. Yo‘l qo‘yarli 
deformatsiya deb shunday deformatsiyaga aytiladiki, uning ta’siridan yetgan ziyonni 
obektni tamirlab ekspluatatsiyasini davom ettirish mumkin.
Agar hisoblangan yer yuzasi deformatsiyasini qiymati yo‘l qo‘yarlidan katta 
bo‘lsa, maxsus himoya choralari qo‘llanishi kerak.
Shunday choralarni harakterini aniqlash uchun zarur ko‘rsatkich bo‘lib yer 
yuzasi deformatsiyasini cheklangan qiymati hisoblanib, u bino va inshootlarni 
avariya holatiga olib keladi. 
Agar yer yuzasi deformatsiyasini hisoblangan qiymati cheklangandan katta 
bo‘lsa, u holda obektlarga maxsus himoya choralari, ya’ni konstruktiv choralar talab 
qilinadi. 
Konstruktiv himoya choralari 
– bu obektni temir beton kamar bilan, po‘lat 
ustunlar bilan mustahkamlash, binoni qiyshaygan joyini domkrat bilan to‘g‘rilash, 
temir yo‘l ostiga ballast to‘kish va boshqalar hisoblanadi. 
Himoyani 
tog‘ – kon choralari
kon ishlarini maxsus usullarda olib borishni 
ko‘zda tutib, ular deformatsiyani kamaytirishga olib keladi. Himoyani tog‘ – kon 
choralariga quyidagilar kiradi: qazib olingan bo‘shliqni to‘ldirish, kon ishlarini 
ma’lum ketma – ketlikda olib borish, zahirani qisman qazib olish, kon ishlarini
katta chuqurlikda olib borish va himoya ustunlarini qoldirish. 
Havsiz qazish chuqurligi deb – kon ishlarini obektlarga ta’sir bo‘lmay olib 
borilgan chuqurligiga aytiladi. Kon ishlarini ushbu chuqurlikdan pastdagi gorizontda 
olib borishni, qisman ta’mirlash va sozlash ishlariga olib kelishi mumkin. 

---

282 
Havsiz va cheklangan qazish chuqurligi 
X
H
va 
chek
H
quyidagi formula bilan 
hisoblanadi: 
m
K
H
X

=

; 
m
k
H
chek
chek

=
; bu yerda 

k
- yer yuzasini yo‘l qo‘yarli 
deformatsiyaga bog‘liq koeffitsient. 

k
- yer yuzasini yo‘l qo‘yarli deformatsiyaga bog‘liq koeffitsient; 
q
y
k
k
.


=
;
q
y
i
i
k
k
.
=

; 
chek
k
- yer yuzasining cheklangan deformatsiyaga bog‘liq koeffitsient; 
chek
chek
k
k

=
; 
chek
i
chek
i
k
k
=
; 
q
y
.

va 
q
y
i
.
- gorizontal deformatsiya va qiyalikni ko‘rilayotgan obekt uchun yo‘l 
qo‘yarli qiymati; 
chek

va 
chek
i
- ko‘rilayotgan obekt uchun gorizontal deformatsiya va qiyalikni 
cheklangan qiymati. 
Temir yo‘llarni, truboprovodlarni, avtomagistrallarni, suv havzalarini himoya 
choralarini tanlashda havfsiz qazish chuqurligini hisobga olish kerak. 
Temir yo‘l va suv obektlari osti qazilayotganda havsiz chuqurlik qiymati 
qatlamni qazib olish qalinligiga, obektlarning kategoriyalariga bog‘liq. Masalan, 
temir yo‘llar uning foydalanishiga va zarurligiga qarab to‘rtta kategoriyaga va suv 
obektlari ikkita guruhga bo‘linadi. 
Fuqorolik binolari ostida kon ishlari olib borish imkoniyatlarini aniqlash uchun 
deformatsiyalar yig‘indisi 


ko‘rsatkichidan foydalaniladi. Formula siljish va 
deformatsiyani hisoblash temasida keltirilgan. 
Meyoriy ko‘rsatkichlardan deformatsiyalar yig‘indisini yo‘l qo‘yarli va 
cheklangan qiymatlariga o‘tish uchun quyidagi omillarni hisobga olish kerak: tuproq 
hususiyatlari, devorning qalinligi va materiali, bino konfiguratsiyasi va ustining 
qanday yopilganligi, beton plitkalari, temir karkas va boshqalar. 


5
4
3
2
1
.
.
n
n
n
n
n
q
y
q
y



=

; 


5
4
3
2
1
n
n
n
n
n
chek
chek



=

; 

---

283 
q
y
.


va 
chek


- deformatsiya yig‘indisini yo‘l qo‘yarli va cheklangan meyoriy 
ko‘rsatkichlari. 
n
1
, 
n
2
, 
n
3
, 
n
4
, 
n
5
– tuproq, material, devor qalinligi, yemirilishi, bino formasini 
hisobga oluvchi koeffitsientlar.