„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi termiz davlat universiteti tarix fakulteti fuqarolik jamiyati kafedrasi

2. Mafkura tushunchasining mazmuni, mafkuraning funksiyalari va shakllari. 
«Mafkura» tushunchasi mazmuni.
Har qanday nazariya yoki ta'limot bir tizimga 
solingan g'oyalar majmuidan iborat bo'ladi. Dunyoqarashning negizini va muayyan ishonch-
e'tiqodning asosini ham g'oya tashkil etadi. Odamlar, ijtimoiy sinf va qatlamlarning, millat va 
davlatlarning manfaat hamda maqsadlari ham g'oyalarda ifoda etiladi. 
O'z oldiga qo'ygan maqsadi, qanday jamiyat qurmoqchi ekani, bunga qanday yo'l va 
vositalar bilan erishmoqchi bo'layotgani haqidagi g'oyalar tizimi har bir millat, xalq va jamiyat 
milliy g'oyasining asosini tashkil etadi. 
Mafkura
— muayyan ijtimoiy guruh yo qatlamning, millat yoki davlatning ehtiyojlarini, 
maqsad va intilishlarini, ijtimoiy-ma'-naviy tamoyillarini ifoda etadigan g'oyalar, ularni amalga 
oshirish usul va vositalari tizimidir. 
Turli ijtimoiy tuzumlar, jamiyatdagi har xil tabaqa va qatlamlarning mafkurasi turlicha 
bo'lishi tabiiy. Buning asosida manfaatlarning turlichaligi, ularni qondirish imkoniyatlari va 
uslublarining har xilligi yotadi. Sinfiy qutblashuv kuchaygan, sinfiy kurash avj olgan (yoki sun'iy 
ravishda keskinlashtirilgan) tuzumlarda mafkura o'ta siyosiylashadi, aholini o'zaro qarama-qarshi 
qilib qo'yadi. 
Ijtimoiy hamkorlikka asoslangan, erkin demokratik jamiyat barpo etishni ko'zlagan 
davlatlarda milliy g'oya aholining barcha qatlamlarini jipslangtirishga, umummanfaat va yagona 
maqsad yo'lida birlashishga chorlaydi. Bunday mafkuralarda ziddiyatli jihatlar emas 
umuminsoniy tamoyillar kuchayib boradi. Mafkura muayyan ijtimoiy guruh, ijtimoiy qatlam, 
millat, davlat, xalq va jamiyatning ehtiyojlari, maqsad-muammolari, manfaatlari, orzu intilishlari 
hamda ularni amalga oshirish tamoyillarini o‘zida mujassam etadigan g‘oyalar tizimidir bo‘lib, 
G‘arb davlatlari va rus tilidagi ilmiy adabiyotlarda ―Ideologiya‖ atamasi bilan ifodalanadi. Bu 
atama ilk bor 1797 yilda fransuz inqilobi davrida faylasuf va iqtisodchi Destyut de Trasse 
tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan. U 1815-yilda yozgan ―Ideologiya elementlari‖ nomli 
kitobida ―ideologiya‖ so‘zini falsafiy tushuncha sifatida ishlatgan.
Ideologiya
(Idea - g‘oya, tushuncha, logos - ta‘limot) atamasi esa g‘oyalar to‘g‘risidagi 
ta‘limotni anglatadi va ikki xil ma‘noda ishlatiladi: 

---

- g‘oyalarning mohiyat-mazmuni, shakllanishi, ahamiyati to‘g‘risidagi bilimlarni 
ifodalaydi va ilmiy soha bo‘lib hisoblanadi. 
- muayyan g‘oyani amalga oshirish, maqsadga etish usullari, vositalari, omillari tizimini 
anglatadi. 
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov jamiyat mafkurasiga shunday ta‘rif bergan: 
«Odamlarning ming yillar davomida shakllangan dunyoqarashi va mentalitetiga asoslangan, ayni 
vaqtda shu xalq, shu millatning kelajagini ko‘zlagan va uning dunyodagi o‘rnini aniq-ravshan 
belgilab berishga xizmat qiladigan, kechagi va ertangi kun o‘rtasida o‘ziga xos ko‘prik bo‘lishga 
qodir g‘oyani men jamiyat mafkurasi deb bilaman» (Asarlar, Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz 
bilan quramiz. T.7. 89-bet). 
«G‘oya» va «mafkura» tushunchalari bir-biriga yaqin bo‘lsada, ularni aynanlashtirmaslik 
kerak. Sababi: