Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

14.1-rasm. MIM-7 metallografik mikroskopining umumiy ko‘rinishi:
1-mikroskopning asosi; 2-korpus; 3-suratga olish kamerasi; 4-mikrometr vinti;
5-okulyar bilan vizual tubus; 6-illyuminator ushlagichi; 7-illyuminator; 8-predmet stoli; 9-stolni 
aylantiruvchi ushlagich; 10-klemma; 11-yoruglik qismi; 12-yorug‘lik tizimi stopori; 13-rangli 
filtrlar ushlagichi; 14-makrometr vinti; 15-matoviy oyna bilan ramka; 16-tahlil qiluvchi qismi; 
17-markaziy qism korpusi; 18-transformator. 
Mikronamuna 14.2-rasm o‘rganilayotgan tomoni bilan pastga mikroskop predmet stoli 
ustiga qo‘yiladi yoki o‘rnatiladi va makrovint bilan fokusga olinadi, aniq fokus esa mikroelement 
bilan amalga oshiriladi, (makrometrli va mikrometrli vintlar). Metallografik mikroskopning optik 
sistemasi okulyar, ob’ektiv va bir qator yordamchi elementlar, oynalar, linzalar, prizmalar va 
boshqalardan tashkil topgan bo‘ladi (14.2-rasm). 

---

157 
Metallografik mikroskoplarda ichki struktura tuzilishi o‘rganiladigan namunalarning asosiy 
razmerlari 14.3-rasmda ko‘rsatilgan, ularni silliqlovchi stanoki esa 14.4-rasmda berilgan.
 
14.2-rasm. MIM-7 metallografik mikroskopi optik sistemasining nurlar 
yo‘nalish sxemasi: 
1-lampochka; 2-kollektor; 3-oyna; 4-ranglifiltrlar; 5-diafragma aperturasi; 6-linza; 7-
suratzatvori; 8- diafragma maydoni; 9- pentaprizma; 10-linza; 11-nur taratib
turuvchi, qaytaruvchi plastinka; 12-ob'ektiv; 13-predmet namunasi;
14-axromatik linza; 15-rasm okulyari; 16, 18-oynalar; 17-rasm plastinkasi;
19-okulyar; 20-tahlil qiluvchi kismi; 21-polyarizator. 
a) b) c) d) 
14.3-rasm. Metallografik namunalarni tayyorlash usullari: 
(a) va (b) moslamasiz; (c) va (d) moslamada. 1-namuna; 2-trubka; 3-yumshoq
eruvchi sotishma; 4-strubtsina. 
14.4-rasm. Namunalarni silliqlash stanogi:
1-fetro yoki sukno bilan o‘ralgan diametri 200-250 mm li krug; 2-elektr dvigateli; 3-dvigetel va 
krugni aylantiruvchi remen. 
Metallografik mikroskopning asosiy ko‘p foydalanuvchi almashtirib turuvchi qismi 
okulyar va ob’yektivdir (1.2-rasmga qarang 12-19 nomer). Namunadan qaytgan va ob’yektivdan 
o‘tgan nur sinib haqiqiy struktura tizimini kattalashgan aksini beradi. Ob’yektivdan hosil 

---

158 
qilingan optik tasvirini okulyar to‘g‘rilaydi va mavjud kattalashgan tasvir hosil qiladi. Ko‘ringan 
tasvir normal holatda odam ko‘zi uchun qulay bo‘lgan 250 mm masofada tasvirlanadi.
J
m
= J
ok
· J
ob
- 250/F
ok
· ye/F
ob
; 
Bu yerda J
m
- mikroskopning kattalashtirishi; 
J
ok
- okulyarning kattalashtirishi; 
J
ob
- ob’yektivning kattalashtirishi; 
F
ok
· F
ob
- okulyar va ob’yektivning fokuslararo masofasi, mm da;
e - tubusning optik uzunligi; 
250 - kuzatish burchagining normal masofasi, mm da.
Mikroskopning minimal foydali kattalashtirishi quyidagi formuladan aniqlanadi:
M = d
1
/d;
Bu yerda d
1
- odam ko‘zi maksimal ko‘ra oladigan qobiliyati 0,2 - 0,3 mm ga teng;
d - optik sistemani maksimal kattalashtirish qobiliyati. 
Metallografiya mikroskop ostida namunadan aniq ko‘ringan eng kichik zarrachaga 
mikroskopning ko‘ra olish qobiliyati deb ataladi. Optik sistemaning maksimal ko‘ra olish 
qobiliyati difraktsiya shartidan aniqlanadi. 
d = λ/(2
n
Sin

/2); 
Bu yerda λ - nurning to‘lqin uzunligi; oq nur uchun λ=6000 Ă; 
n - namuna bilan mikroskop orasidagi muhitning qaytarish koeffitsienti; 

/2 - ob’yektivga kiradigan nur to‘plamining ochilish burchagining yarmi. 
Amaliyotda mikronamunani havo muhitida (n=1) oddiy nurning (ko‘rik) ob’yektivda 
ko‘riladi. Havodan yuqori kattalashtirishning olish uchun ob’yektiv yuza oralig‘ida va 
qurilayotgan namunada oralig‘ida muhitning qaytarish (sinish) yuqori koeffitsienti yaratiladi. 
Immertsion ob’yektivning linza tepa yuza qismiga tomchilab (n=1,52) kedr moyi tomiziladi. 
Unda d = 6000/2·1,52 = 0,0002 mm = 0,2 mk. 
Metallografik mikroskopning kattalashtirish qobiliyati ob’yektiv okulyar orasida 
maqsadga muvofiq taqsimlanish kerak bo‘ladi. Masalan: