2-tema: Etnografiya, etnogenezge tiyisli ayırım teoriyalıq ma’seleler Joba

turlar  dep  ataladı.  Tur  atamasının’  tiykarg’ı  mazmunına  kelsek  ol  sharwa, 

sharwashılıq  penen  shug’ıllanıwshı  qa’wim  h’a’m  elatlarg’a  salıstırılıp  berilgen 

atama. Sol atı a’psanag’a aylang’an Afrasiyab jasag’an zamanlardan a’dewir aldın 

(eramızdan  aldıng’ı  II  mın’  jıllıqta,  yag’nıy  bunnan  3,5-4  mın’  jıl  burın) 

A’miwda’ryanın’  arqa  ta’repinde  jasag’an  qa’wimlerdin’  ko’pshiligi  sharwashılıq 

penen  shug’ıllang’an.  A’sirese,  Oraylıq  h’a’m  arqa  Orta  Aziyanın’  barlıq 

wa’layatlarında  sharwa  qa’wimleri  ken’  tarqalg’an  edi.  Mine  usı  wa’layatlarda 

eramızg’a shekemgi II mın’ınshı jıllıq dawamında bul jerde a’yyemgi diyqanshılıq 

aymaqları  payda  boldı.  Bul  protsesss  keshe  g’ana  ko’shpeli  o’mir  su’rip,  o’z 

sharwaları  izine  erip  ju’rgen  qa’wimlerdin’  bir  bo’leginin’  diyqanshılıq  etiwge 

o’tiwi  sebepli  ju’z  berdi.  Sebebi,  Orta  aziyada  pada  bag’ıw  ushın  jaylawlar  tarlıq 

ete  basladı.  Ha’mmenin’  de  sharwashılıq  xojalıg’ı  menen  shug’ıllanıwg’a 

imkaniyatı  qalmadı.  Jasaw  ushın  gu’res  adamlardı  tirishilik  deregin  izlewge 

ma’jbu’r etti. Turmıstın’ o’zi adamlardı diyqanshılıq ushın qolaylı jerlerdi ma’kan 

etip  tirishilik  etiwge  ma’jbu’rledi.  Bul  protsesss  arxeologiyalıq  materiallarda  anıq 

ko’zge taslanadı. Mine usı protsessstin’ na’tiyjesi sıpatında Sogdiana dep atalg’an 

a’yyemgi  diyqanshılıq  ma’deniyatı  orayı  ju’zege  keledi.  Bul  u’lken  tariyxıy 

protsesss  penen  baylanıslı  h’alda  eramızg’a  shekemgi  II  mın’ınıshı  jıllıqtın’ 

ortalarında - shama menen bunnan 2,5 mın’ jıllar aldın Oraylıq Sug’dta Samarqand 

qalası  payda  boladı.  A’yyemgi  Samarqand  -  Afrasiyabta  alıp  barılg’an 

arxeologiyalıq  qazılmalar  protsessssinde  onın’  en’  to’mengi  qatlamınan  a’yyemgi 

Chust  ma’deniyatı  materiallarına  uqsaytug’ın  gu’lalshılıq  buyımları  bo’lekleri 

tabıldı.  Bul  gu’lalshılıq  bo’lekleri  a’yyemgi  Samarqandtın’  eramızg’a  shekemgi 

VII  a’sirge  tiyisli  qorg’anıw  diywalları  astınan  tabıldı.  Ja’ne  usı  da’wir 

diywallarının’ qaldıqları ashıldı. Demek, Afrasiyabtın’ 25 a’sirlik jasınan aldın da 

bul  jerde  adamlar  jasag’an.  Olar  diyqanshılıq  h’a’m  o’nermentshilik  penen 

shug’ıllang’an. Elatlı punktler a’tirapı qorg’anıw diywalı menen qorshalg’an.  

A’yyemgi  Ferg’ananın’  Chust  ma’deniyatı  tipindegi  ja’ma’a’tshilik  izleri 

Qubla  Sogdiananın’  bas  qalası  Erqorg’an  qalası  qarabalarının’  to’mengi 

qatlamında  da  ushırasadı.  Erqorg’annan  tabılg’an  gu’lalshılıq  u’skenesinde 

jasalg’an ıdıslardın’ jıl sa’nesi arxeologlar ta’repinen eramızg’a shekemgi VIII-VII 

a’sirler  dep  belgilengen.  Chust  ma’deniyatı  tipindegi  gulalshılıq  bo’lekleri 

eramızg’a shekemgi IX-VIII a’sirlerge tiyisli dep juwmaq shıg’arıw mu’mkin. 

Chust  tipindegi  gu’lalshılıq  bo’lekleri  h’a’zirgi  ku’nde  a’yyemgi  Kesh 

wa’layatında,  yag’nıy  h’a’zirgi  Shah’risabz  rayonı  aymag’ında  da  tabılg’an. 

---

Arxeologlar  Kesh  wa’layatının’  To’rtku’ltepa  dep  atalg’an  esteliginde  qazılmalar 

alıp  barar  eken,  bul  esteliktin’  joqarı  qatlamı  erte  feodallıq da’wirge  tiyisli  bolıp, 

onın’  to’mengi  qatlamı  Chust  ma’deniyatı  tipindegi  alg’ashqı  ja’ma’a’tlardin’ 

awılları  ekenligi  anıqlandı.  Bul  faktler  a’yyemgi  Sogdiana  oraylıq  h’a’m  qubla 

wa’layatlarının’  son’g’ı  bronza  da’wrinen  baslap  da’slepki  diyqanshılıq 

ma’deniyatı aymaqlarına aylang’anlıg’ın tastıyıqlaydı. Mine, usı esteliklerdi bizge 

shekem  qaldırg’an  a’yyemgi  diyqan  babalarımızdın’  xızmeti  sebepli  Sogdiana 

eramızg’a  shekemgi  II  mın’ınshı  jıllıqtın’  ortalarına  kelip  jasalma  suwg’arıwg’a 

tiykarlang’an u’lken diyqanshılıq orayına aylandı. 

A’yyemgi Ferg’ananın’ Chust ma’deniyatı tipindegi alg’ashqı ja’miyet izleri 

Qaraqalpaq  stannın’  Qubla  wa’layatı  bolg’an  Surxanda’rya  aymag’ında  a’yyemgi 

Baktriyada da tabılıp, u’yrenilgen. Usı da’wirge tiyisli estelik en’ da’slep arxeolog 

L.İ.Albaum  ta’repinen  Muzrabad  sho’lindegi  Kuchuktepada  tabıldı.  Keyinirek 

Kuchuktepa  tipindegi  ma’kan  qarabaları  Shwrchi  rayonının’  Mirshodi  awılında, 

Bandixandag’ı  Maydatepada,  Bwyrachi-1  h’a’m  Bwyrachi-2  ma’kanlarında, 

Qizilchi-6 esteliginde tabılıp, u’yrenilgen.  

Joqarıda  atları  ko’rsetilgen  estelikler  Qubla  Qaraqalpaq  stannın’  son’g’ı 

bronza  da’wirinde  payda  bolg’an  (Sherabat,  Bandixan  h’a’m  Shwrchi)  a’yyemgi 

diyqanshılıq  oraylarında  jaylasqan  bolıp,  bul  u’lkede  diyqanshılıq  aymaqları 

a’lleqashan  qa’liplesken.  A’yyemgi  Baktriya  eramızg’a  shekemgi  II  mın’ınshı 

jıllıqtın’ birinshi yarımınan-aq a’yyemgi Shıg’ıs tsivilizatsiyası sistemasına kirgen. 

Sonın’  ushın  da  Bwyrachi-1,  Bwyrachi-2,  Jarqwtan  sıyaqlı  esteliklerde  Chust 

tipindegi  arxeologiyalıq  zatlay  derekler  mine  usı  esteliklerdin’  joqarı  qatlamında 

ushırasadı. Biraq a’yyemgi  Baktriyada Chust tipindegi  ma’deniyat ken’ tamır atıp 

ketpedi.  Bul  u’lke  xalqı  o’zinin’  a’yyemgi  jetilisken  ma’deniy  du’nyası  menen 

ja’miyet rawajlanıwının’ keleshegin belgilep beredi. Ha’tte eramızg’a shekemgi II 

mın’ınshı jıllıqtın’ baslarında bul u’lkege Chust tipindegi ma’deniyat miyrasxorları 

kirip  kelgende  de  kelgindiler  jergilikli  xalıq  ma’deniyatı  menen  esaplasıwg’a 

ma’jbu’r  boldı  h’a’m  og’an  sin’isip  ketti.  Biz  bul  ko’rinisti  a’yyemgi  Baktriya 

patshalıg’ı  da’wirindegi  (eramızg’a  shekemgi  VIII-VII  a’sirler)  ma’deniyatınan 

jaqsı  bilemiz.  Ja’ne  sonı  da  aytıp  o’tiw  kerek,  eramızg’a  shekemgi  II  mın’ınshı 

jıllıqtın’  aqırı  h’a’m  I  mın’ınshı  jıllıqtın’  baslarında  a’yyemgi  Baktriyadag’ı 

ekonomikalıq  h’a’m  ma’deniy  turmıs  usı  da’wirdegi  a’yyemgi  Ferg’ana  h’a’m 

Sogg’dianadan 

tu’p-tikarınan 

parıqlanar 

edi. 

Eger 

chustlılar 

h’a’m 

to’rtku’ltepalıqlar  o’zinin’  ata-babaları  da’stu’rlerine  bola  shatır  h’a’m  yarım 

jerto’le  tipindegi  ılashıqlarda  jasag’an  bolsa,  a’yyemgi  Baktriyada  -  Kuchuktepa, 

Maydatepada,  Bwyrachi  h’a’m  Qizilchada  adamlar  gerbish  h’a’m  atpadan 

qurılg’an u’ylerde jasaytug’ın edi. 

Chust  ma’deniyatına  tiyisli  materiallıq  h’a’m  ma’deniy  esteliklerdin’ 

a’yyemgi  shıg’ıs  tsivilizatsiyası  oraylarınan  biri  bolg’an  Baktriyada  payda  bolıwı 

sol zamannın’ etnikalıq protsessine de o’z ta’sirin ko’rsetti. Bul alg’ashqı ja’miyet 

ta’rtip-qag’ıydalarının’  buzılıwına,  onın’  ornına  klasslıq  ja’miyet  talabına  juwap 

beriwshi  jan’a  ja’miyetlik  basqarıw  sistemasının’  kelip  shıg’ıwına  alıp  keldi. 

A’yyemgi  dereklerde  Orta  Aziyadag’ı  en’  a’yyemgi  ma’mleketler  sıpatında 

---

«a’yyemgi  Baktriya  patshalıg’ı»  h’a’m  «a’yyemgi  Xorezm  patshalıg’ı»  xaqqında 

xabarlar bar.  

«Avesto»da  ja’miyetti  basqarıwda  awıl,  rayon,  wa’layat  h’a’m  bir  neshe 

wa’layatlardı  siyasiy  ta’repten  birlestiriwshi  da’slepki  ma’mleket  belgileri 

h’aqqında xabar tabamız

. 

Tilekke qarsı, jazba dereklerde olar h’aqqında u’zik-julıq 

h’a’m  ju’da’  qısqa  mag’lıwmatlar  ushırasadı.  Olardın’  bazıları  a’psanalıq 

xarakterde,  zardushtiylik  dininin’  bas  reformatorı  Zaratushtra  h’a’m  onın’ 

qa’wenderi Kavi Vistashpanın’ xızmetleri arqalı eske tu’siriledi. 

«Avesto»da  «U’lken  Xorezm»ge  tiyisli  wa’layatlar  sanap  o’tiledi.  Bunda 

Orta  Aziyanın’  derlik  u’lken  bo’legi  Xirat  h’a’m  Mervtan  tap  Aral  ten’izine 

shekem,  onnan  Sırda’ryag’a  shekem  bolg’an  jerler  «U’lken  Xorezm»ge 

qarag’anlıg’ı esletiledi. 

Orta  Aziya  aymag’ında  ah’amaniylerge  shekem  payda  bolg’an  ekinshi 

ma’mleket  -  bul  Baktriya  patshalıg’ı  sanaladı.  Bul  ma’mleket  h’aqqındag’ı 

da’slepki  mag’lıwmatlar  gretsiyalı  saray  ta’wibi  Ktesiyde  h’a’m  grek  tariyxshısı 

Diodorda ushırasadı.  

Ktesiy ah’amaniyler patshası Dara II h’a’m Artakserks II da’wirinde İranda 

saray  ta’wipi  bolıp  islegen.  Usı  waqıtta  saray  tariyxshıları  h’a’m  h’u’kimran 

qatlam  wa’killeri  menen  bir  neshe  ma’rte  sa’wbette  bolıp,  olardın’  awzınan 

ah’amaniy  patshalıg’ı  ornag’ang’a  shekem  o’tken  tariyxıy  waqıyalardı  esitip,  sol 

gu’rrin’ler  tiykarında,  h’a’m  ko’rgen  bilgenleri  h’aqqında  o’z  ku’ndeligin  jazıp 

qaldırg’an. Ktesiy  gu’rrin’leri Orta Aziya  h’a’m İran xalıqları tariyxı  ushın ju’da’ 

a’h’miyetli, sebebi bul gu’rrin’lerde eramızg’a shekemgi V a’sirdin’ aqırı h’a’m IV 

a’sirdin’  baslarına  (Ktesiy  islegen  da’wir)  tiyisli  ko’p  g’ana  anıq  mag’lıwmatlar 

keltiriledi.  

Tariyxshı  Geradot  Baktriya  h’aqqında  ju’da’  qısqa  mag’lıwmat  qaldırg’an. 

Ol  Kirdin’  Midiya  patshası  Krez  u’stinen  erisken  jen’isi  h’aqqında  eslep,  endi 

Kirdin’ qolında Vavilon, Baqtriya xalqı, saklar h’a’m mısrlılar boladı, deydi. 

Keyingi jıllarda a’yyemgi Baktriya aymag’ında alıp barılg’an arxeologiyalıq 

izertlew  jumısları  grek  avtorlarının’  «a’yyemgi  Baktriya  patshalıg’ı»  xaqqındag’ı 

gu’rrin’leri  negizinde  tariyxıy  h’aqıyqat  bar  ekenligin  da’liylleydi.  Bug’an  mısal 

etip,  Qubla  Baktriyada  Altın-1  h’a’m  Altın-10  h’a’m  de  Baktra  qalası 

qarabaxanaların,  Arqa  Baktriyada  bolsa,  Kuchuktepa,  Qızıl-tepa,  Tallashkantepa, 

Bandixan-II  sıyaqlı  esteliklerin  ko’rsetiw  mu’mkin.  Olardın’  h’a’r  biri  jergilikli 

h’a’kimliklerdin’  ordası  bolg’an.  A’yyemgi  Baktriya  patshalıg’ı  bolsa,  mine  usı 

aymaq  h’a’m  wa’layatlardı  birlestiriwshi  a’skeriy-demokratiyalıq  tiptegi 

konfederatsiya edi. 

Solay  etip,  Orta  Aziyanı  ah’amaniyler  saltanatı  basıp  alg’ang’a  shekem  bul 

jerde  a’skeriy-demokratiya  printsipleri  tiykarında  qurılg’an  eki  ma’mleket  bar 

bolg’an. Olar h’aqqında «Avesto» h’a’m grek avtorları ju’da’ qısqa bolsada tiyisli 

mag’lıwmatlar qaldırg’an. Bul ma’mleketler «U’lken Xorezm» h’a’m «A’yyemgi 

Baktriya» patshalıg’ı edi. Olardın’ aymaqlıq shen’beri, ishki ma’mleketlik quramı 

h’a’m  ja’miyetlik-ekonomikalıq  h’a’m  de  ruwxıy  baylanısları  h’aqqında,  olar 

jasap  o’tken  da’wir  h’aqqında  ele  ilimpazlar  arasında  ko’p  ilimiy  pikir  alısıwlar 

---

boladı.  Olar  h’aqqında  ko’plep  arnawlı  ilimiy  izertlewler  o’tkeriledi  h’a’m 

jan’adan-jan’a shıg’armalar do’reledi. 

Oraylıq  Aziya  xalıqlarının’  etnikalıq  tariyxı  h’a’m  etnogenezi  ko’p  jıllar 

dawamında  tariyxı,  shıg’ıstanıw,  arxeologiyalıq  h’a’m  ja’miyetlik  pa’nler 

tarawındag’ı  basqa  qa’nige  alımlardın’  dıqqatın  o’zine  qaratıp  kelgen.  Bul 

jo’ninde  olar  ta’repinen  ko’plegen  jumıslar  a’melge  asırılg’an,  biraq  h’a’zirgi 

ku’nge  shekem  bul  u’lken  ken’likte  jasap  atırg’an  birde-bir  xalıqtın’  etnikalıq 

tariyxın  h’a’m  etnogenezin  jetik  jarıqqa  shıg’arg’an  (A.Yu.Yakubovskiydin’  «K 

voprosu  ob  etnogeneze  uzbekskogo  naroda»  traktatı  bug’an  kirmeydi)  miynet 

do’retilmegen.  Qaraqalpaq    xalqının’  tariyxın  u’yreniw  dawamında  V.V.Radlov, 

V.V.Bartold,  S.P.Tolstov,  A.N.Bernshtam  h’a’m  basqa  rus  alımları  ko’p  jumıs 

alıp barg’an. Olar o’zlerinin’ ilimiy izleniwleri dawamında Qaraqalpaq  xalqının’ 

etnikalıq tariyxı h’a’m etnogenezine tiyisli ayırım mashqalalarg’a toqtap o’tken. 

Ko’rnekli  shıg’ıstanıwshı  alım,  akademik  V.V.Radlov  milleti  nemis 

bolıwına  qaramastan,  jaslıq  jıllarında  Rossiyag’a  kelip  shıg’ıstanıw  ilimi 

rawajlanıwına  u’lken  u’les  qosqan.  Ol  Sibir  h’a’m  Oraylıq  Aziya  tu’rkiy 

xalıqlarının’ tili, folklorı h’a’m etnografiyasın u’yrenip, bir qansha ilimiy miynetler 

h’a’m maqalalar jazg’an. V.V.Radlov birinshilerden bolıp, a’yyemgi Orxon-Enisey 

tu’rkiy  jazba  esteliklerin  oqıg’an,  uyg’ır  xalqının’  a’yyemgi  jazıwların  u’yrenip 

uyg’ırlar h’aqqında ilimiy jumıs jazg’an, tu’rk dialektleri so’zligin du’zgen ilimpaz 

edi.  Onın’  do’retpelerin  h’a’m  maqalaların,  Sibirde  h’a’m  Oraylıq  Aziya 

aymaqlarında  a’yyemgi  h’a’m  erte  orta  a’sirlerde  jasag’an  tu’rkiy  xalıqlardın’ 

etnikalıq  quramın  h’a’m  etnogenetikalıq  baylanısların  izertlewshi  ja’rdemshi 

a’debiyat sıpatında paydalanıw mu’mkin.  

Qaraqalpaq ler h’a’m Oraylıq Aziya xalıqlarının’ tariyxın teren’ u’yreniwde 

akademik  V.V.Bartoldtın’  u’lesi  ju’da’  u’lken  bolg’an.  Ol  Shıg’ıs  xalıqlarının’ 

tariyxı,  geografiyası,  ma’deniyatı  h’a’m  etnografiyasına  tiyisli  400  den  aslam 

ilimiy jumısların ja’riyalag’an.  Olardın’  ko’shiligi  Orta  Aziyada  jasag’an  tu’rkiy 

xalıqlardın’,  sonın’  ishinde,  Qaraqalpaq    xalqının’  etnikalıq  tariyxına  h’a’m 

etnogenezine  tiyisli  a’h’miyetli  ma’selelerdi  o’z  ishine  alg’an.  V.V.Bartold 

miynetlerinin’  bah’alılıg’ı  h’a’m  artqımashlıg’ı  sonda,  olar  da’slepki  arab-parsı 

h’a’m basqa derekler tiykarında jazılg’an. 

O’zİA  akademigi  S.P.Tolstov  Xorezm  arxeologiya  h’a’m  etnografiyalıq 

ekspeditsiyasın  sho’lkemlestirip,  ko’p  jıllar  dawamında  (1937-1969  j.)  og’an 

basshılıq etti. Burıng’ı SSSR İA etnografiya  institutının’ direktorı  (1942-1966 j.) 

bolıp  islep,  Qaraqalpaq    xalqı  tariyxın,  a’sirese,  etnikalıq  tariyxın  u’yreniwge 

salmaqlı  u’les  qostı.  Onın’  arxeologiyalıq  izleniwleri  h’a’m  derekler  tiykarında 

jazg’an  ko’lemli  miynetleri  h’a’m  ko’plep  jarıq  ko’rgen  maqalalarında  (300  den 

aslam)  Xorezm  u’lkesinde  a’yyemgi  h’a’m  orta  a’sirlerde  turaqlı  jasap  kelgen 

jergilikli  xalıq  o’z  da’wrinde  joqarı  ma’deniyatqa  eriskenligi,  olar  qala  h’a’m 

qorg’anlarda  jasap,  u’lken  suwg’arıw  tarmaqların  qurg’anlıg’ı,  diyqanshılıqtın’ 

rawajlang’anı,  o’z  tiline,  jazıwına  iye  bolg’anlıg’ı  ken’nen  so’z  etiledi. 

S.P.Tolstov  o’z  izertlewleri  menen  Xorezm  ma’deniyatın  h’a’m  sol  arqalı 

Qaraqalpaq  xalqın du’nyag’a tanıtqan ilimpaz sanaladı. 

---

Ataqlı  Qaraqalpaq    akademik  alımı  Ya.G’.G’ulamov  bir  neshe  jıllar 

dawamında  S.P.Tolstov  basshılıq etken  arxeologiyalıq  ekspeditsiyalar  quramında 

h’a’m  o’zinin’  erkin  ta’rizde  alıp  barg’an  arxeologiyalıq  izleniwleri  tiykarında 

A’miwda’rya  jag’alarında  jasalma  suwg’arıwdın’  ju’zege  keliwi  h’a’m  onın’ 

rawajlanıw  tariyxın  u’yreniw  arqalı  ko’lemli  monografiya  jaratqan. 

Monografiyada da’slepki derekler tiykarında Xorezmnin’ irrigatsiya tariyxı h’a’m 

onın’  menen  tikkeley  baylanıslı  bolg’an  ekonomikalıq  h’a’m  siyasiy  turmıs, 

sawda  jolları,  sawda-satıq  baylanısları  h’a’m  bir  qansha  basqa  ma’seleler  teren’ 

analizlengen. 

Ko’p  jıllar  dawamında  Oraylıq  Aziya  tu’rkiy  xalıqlarının’  tariyxın  u’yrenip 

arxeologiyalıq  izleniwler  alıp  barg’an  tariyxshı  alımlardan  biri  A.N.Bernshtam 

edi.  Alım  ko’birek  Sibir,  Qazaqstan  h’a’m  Qırg’ızstan  aymaqlarındag’ı  xalıqlar 

tariyxı  h’a’m  arxeologiyası  menen  shug’ıllanıp  kelgen  bolsa  da,  onın’ 

miynetlerinde,  a’sirese,  arxeologiyalıq  jumıslarında  ba’rshe  tu’rkiy  xalıqlardın’ 

etnikalıq  tariyxı,  ja’miyetlik  turmısı  h’a’m  ma’deniyatı  h’aqqında  a’h’miyetli 

pikirler h’a’m juwmaqlar bildirilgen. 

Jetisuw  h’a’m  Qubla  Qazaqstan  aymaqlarında  erte  orta  a’sirlerde  jasag’an 

xalıqtın’  jaylasıwı,  qalaları  h’a’m  qala  ma’deniyatın  arxeologiyalıq  tabılmalar 

tikarında 

u’yrengen 

P.N.Kojemyako, 

K.M.Baybekov, 

K.A.Akishev, 

G.İ.Pachevich  h’a’m  basqa  arxeologlardın’  da  u’lesleri  az  bolmag’an.  Ferg’ana 

xalqının’  a’yyemgi  (b.e.sh  II-I  eramızdın’  II  mın’ınshı  jıllıqtın’  birinshi  yarımı) 

ma’deniyatı  h’a’m  ja’miyetlik  turmısı  Yu.A.Zadneprovskiy  ta’repinen 

u’yrenilgen.  

Tashkent  aymag’ındag’ı  alıp  barılg’an  ko’p  jıllıq  arxeologiyalıq  izertlewler 

na’tiyjesinde  ju’da’  bay  materiallar  qolg’a  kirgizilgen.  Bul  materiallardı 

M.E.Masson,  V.A.Bulatova  h’a’m  Yu.V.Buryakov  sıyaqlı  izertlewshilar  jazıp 

qaldırg’an. 

Orta  a’sirlerdegi  Ma’werannaxr,  Xorezm  h’a’m  Sırda’rya  boylarında,  Talas 

alabı  h’a’m  Jetisuwda  jaylasqan  qalalar,  olardın’  aymaqlıq  rawajlanıwı  qala 

xalqının’  shama  menengi  sanı,  o’nermentshiligi,  sawda-satıq  isleri,  ekonomikası 

h’a’m  bir  qansha  basqa  ma’seleler  A.M.Bellinitskiy,  İ.B.Bentovich  h’a’m  O.  G. 

Bolshakovlar  birgelikte  jazg’an  miynetlerinde  berilgen.  Avtorlar  İstah’riy, 

Muqaddasiy,  Narshaxiy  h’a’m  basqalar  jazıp  qaldırg’an  shıg’armalardan  ken’ 

paydalanıp,  usı  da’wir  qala  turmısın  aydınlastırıp  beredi.  So’zsiz,  olar  keltirgen 

tariyxıy  mag’lıwmatlar  h’a’m  juwmaqlar  orta  a’sirlerde  jasag’an  qala  xalqının’ 

ma’deniyatı, turmıs ta’rizi h’aqqında anıq tu’sinikler beredi. 

Tu’rkiy  xalıqlardın’  etnikalıq  tariyxın  jetik  u’yrengen  izertlewshi 

L.N.Gumilevtın’  kitapları  h’a’m  maqalalarında  tu’rkiy  xalıqlar  etnikalıq  h’a’m 

siyasiy  birlespelerdin’  payda  bolıwı,  olardın’  rawajlanıw  h’a’m  kriziske  ushırawı 

ma’seleleri  anıq  da’liller  tiykarında  ko’rsetip  o’tilgen.  Alımnın’  miynetlerinde 

tu’rkiy  xalıqlardın’  bir  qatar  mashqalaları  (siyasiy,  ekonomikalıq,  ma’deniy 

turmısı,  jasaw  ta’rizi,  tili  h’a’m  t.b.)  etnos  h’a’m  etnikalıq  toparlardın’ 

geografiyalıq  jaylasıwı  da  o’z  ko’rinisin  tapqan.  İzertlewshi  ko’shpeli  tu’rkiy 

qa’wimlerdin’  tariyxıy  rolin  kemsitpesten  olardın’  etnikalıq  tariyxı  h’a’m 

---

ma’deniyatın joqarı bah’alaydı, ko’shpeli qa’wimler de o’z da’wrge ta’n ma’deniy 

rawajlanıwıına erisilgenligi ilimiy tiykarda sıpatlap beredi. 

Qırg’ızstan Respublikasının’ jetik tariyxshı alımı, professor O.K.Karaev ko’p 

jıllar dawamında Qaraxaniyler ma’mleketinin’ tariyxın u’yrenip keldi. Ko’p jıllıq 

izleniwlerinin’  na’tiyjeleri  bir  qansha  maqalalar  h’a’m  ko’lemli  monografiyada 

tolıq  ja’riyalang’an.  O.K.Karaev  «Qaraxaniyler  qag’anlıg’ı  tariyxı»  kitabında 

Oraylıq Ta’n’ritaw (Tyan-Shan)da h’a’m Jetisuwda erte owrta a’sirlerde jasag’an 

xalıqtın’ jaylasıwı, Qaraxaniyler ma’mleketinin’ payda bolıwın ilimiy analizlegen. 

Sonday-aq,  miynette  Qaraxaniyler  ma’mleketinin’  Qubla  Qazaqstan,  Ferg’ana, 

Ma’werannaxr aymaqların iyelew tariyxı, ma’mlekettin’ ishki h’a’m sırtqı siyasatı 

h’aqqında  da  so’z  etilgen.  Monografiyada  Qaraxaniyler  ma’mleketinin’  siyasiy-

ekonomikalıq  qatnasına,  ma’mleketlik  sistemasına,  puqaralardın’  xojalıq 

xızmetine h’a’m materiallıq, ma’deniy turmısına da u’lken itibar berilgen. 

Oraylıq  Aziya  xalıqlarının’ etnikalıq tariyxı etnogenezi  menen Batıs Evropa 

alımları  da  shug’ıllanıp  kelgen.  E.Shovani,  M.Markvart,  Xelmut  Xoffam, 

O.Pritsak,  M.Chaplichka  h’a’m  basqa  izertlewshiler  tu’rkiy  xalıqlardın’  etnikalıq 

tariyxın  teren’  u’yrengen  ilimpazlardan  sanaladı.  Qıtay  tariyxın  izertlewshi  alım 

E.  Shavannidin’  izertlewlerinde  Qıtay  derekleri  tiykarında  Batıs  tu’rk  qa’wimleri 

(nushibi, dulu), qarluq, turkeshlerdin’ kriziske ushırawı, qarluqlar ma’mleketinin’ 

payda bolıwı, qıtay laming tu’rkiy xalıqlar menen mu’na’sebetleri h’a’m basqa bir 

qatar  ma’seleler  h’aqqında  aytıp  o’tiledi.  Onın’  bul  xalıqlar  h’aqqında,  a’sirese, 

qarluq  h’a’m  onın’  quramındag’ı  u’lken  qa’wimler  h’aqqıdag’ı  mag’lıwmatları 

o’zinin’ bah’alılıg’ın elege shekem jog’altqanı joq. 

Tu’rkiy  xalıqlar  alımlar  da  tu’rkiy  xalıqlardın’  etnik  tariyxı  h’a’m 

ma’deniyatın  u’yreniw  boyınsha  aytarlıqtay  u’les  qosqan.  Olardan  Emel  Esen, 

İbrolim  Kafes  ug’lı,  Erdwg’an  Merchil,  Faxrettin  Kirzi  ug’lı,  Mexmet  Oltoy 

Qwyen miynetlerin atap o’tiw orınlı. 

Qaraqalpaq  xalqının’ etnogenezin u’yreniw tarawında antropolog ilimpazlar 

da  u’lken  u’les  qosqan.  Olardın’  izertlewlerinen  ma’lim  bolıwınsha,  h’a’zirgi 

Qaraqalpaq stan aymag’ında erte da’wirlerde (eramızg’a shekemgi III-II mın’ınshı 

jıllarda)  jasag’an  xalıqlar  jergilikli  evropeoid  antropologiyalıq  tiptegi  adamlar 

bolg’an.  Bul  rasadag’ı  xalıq  Oraylıq  Aziyanın’  bir  qansha  territoriyalarında, 

a’sirese,  eki  da’rya  (A’miw  h’a’m  Sırda’rya)  aralıg’ında  eramızg’a  shekemgi  II 

mın’ınshı  jıllar  dawamında  saqlang’an.  Mongoloid  rasası  tipindegi  xalıqlar  Orta 

Aziya  aymaqları  shegaralarına  eramızg’a  shekemgi  I  mın’ınshı  h’a’m  eramızdın’ 

birinshi a’sir baslarında kirip kelgen bolıwı kerek.