2-tema: Etnografiya, etnogenezge tiyisli ayırım teoriyalıq ma’seleler Joba

---

2-tema: Etnografiya, etnogenezge tiyisli ayırım teoriyalıq  ma’seleler 

Joba: 

1.  Qaraqalpaq    xalqının’  etnogenezi  h’a’m  etnikalıq  tariyxın  u’yreniw    

mashqalaları. 

2.Orta  Aziyanın’  a’yyemgi  qa’wimleri.  Qaraqalpaq  stan  territoriyasındag’ı  

en’ a’yyemgi ma’kanlar.  

3.Orta  Aziya  aymag’ında  a’yyemgi  ma’mleketlerdin’  payda  bolıwı.  

Da’slepki etnikalıq protsesssler. 

        4.Qaraqalpaq lerdin’ payda bolıwı h’aqqındag’ı oy-pikirler.  

 

Etnologiya  tarawında  izertlewler  alıp  barıp  atırg’an  qa’nigeler  birgelikte 

pa’nnin’  keleshektegi  bag’darların  belgilep  alıwı  za’ru’r.  Bunda  Qaraqalpaq  

etnologiyası  rawajlang’an  ma’mleketler  pa’ni  menen  birge  rawajlanıwı  h’a’m  o’z 

gezeginde  o’zinin’  mektepleri  h’a’m  kontseptsiyasına  iye  bolıwı  kerek. 

Metodologiyalıq  mashqalalarg’a  sapa  jag’ınan  jan’asha  qatnas  jasawdı 

sho’lkemlestiriwde  da’stu’riy  usıllar  menen  birge  da’stu’riy  emes  usıllardan 

paydalanıw  za’ru’r.  A’meliy-metodologiyalıq  izertlewlerge  u’lken  itibar 

qaratılmasa,  orınlang’an  h’a’r  qanday  izertlew  a’meliy  a’h’miyetke  iye  bolmaydı 

h’a’m  ilimiy  bah’alanbaydı.  Qala  berse,  bu’ginnin’  zamanago’y  mashqalaların 

etnolog  izertlewshi  ko’z-qarası  menen  izertlew,  alıp  barılg’an  h’a’r  bir  izertlew 

ja’miyettin’ belgili bir tarawı ushın a’meliy na’tiyje beriwi lazım.  

Respublikamızda  usı  bag’darda  ilimiy  izertlewler  alıp  barıp  atırg’an 

qa’nigeler  ta’repinen  etnos  teoriyası,  etnogenez  h’a’m  etnikalıq  tariyxqa 

bag’ıshlang’an sapa jag’ınan joqarı ilimiy juwmaqlarg’a tiykarlang’an izertlewlerdi 

ju’rgiziw  za’ru’r.  «Qaraqalpaq    xalqı  etnogenezi  h’a’m  etnikalıq  tariyxı»nın’ 

kompleksli  mashqalası  ma’mleketimizdin’  ilimiy  mashqalalarının’  orayında 

turg’anlıg’ına  h’a’m  de  xalqımız  etnogenezi  h’a’m  etnikalıq  tariyxının’  tu’rli 

ta’repleri  teren’  u’yreniliwine  qaramastan,  o’zinin’  quramalılıg’ına  baylanıslı  bul 

ma’sele  tolıq  u’yrenildi  dep  aytıp  bolmaydı,  h’a’m  ol  arxeolog,  antropolog, 

etnograf,  tariyxshı,  tilshiler  h’a’m  basqa  taraw  alımlarının’  ja’miyetlik  oy-

pikirlerin  ku’tpekte.  İzertlewshiler  ta’repinen  Qaraqalpaq    xalqı  gnosseologiyası, 

etnodemografiyası, etnopsixologiyası,  milliy  mentalitetine h’a’m  ulıwma alg’anda 

etnos  mashqalası  menen  tıg’ız  baylanıslı  izertlewlerge,  sonın’  menen  birge 

etnikalıq 

protsessslerdin’ 

teoriyalıq-metodologiyalıq 

kontseptsiyaların 

qa’liplestiriw,  ma’deniy antropologiya, etnoekologiya sıyaqlı bag’darlarg’a u’lken 

itibar  qaratıw,  etnologiyalıq  terminler  h’a’m  de  atamalar  boyınsha  so’zliklerdi 

baspadan shıg’arıw ma’qsetke muwapıq.  

Etnologiyada  tiykarg’ı  izertlew  obektlerinen  biri  bolg’an  materiallıq  h’a’m 

ruwxıy  ma’deniyat  ko’rinisleri,  xalıqtın’  da’stu’riy  turmıs  ta’rzi  menen  baylanıslı 

ma’resimler  h’a’m  u’rp-a’detlerdi etnografiyalıq sıpatlama ta’rizde tu’sindiriwden 

shetlengen  h’alda  belgili  bir  teoriyalıq-metodologiyalıq  kontseptsiyag’a 

tiykarlanıp, olardın’ genezisi, o’zine ta’n o’zgeshelikleri, a’h’miyetine itibar berip 

etnologiyalıq ko’z-qarastan izertlew za’ru’r. 

Ja’h’a’nde u’lken globalizatsiya protsesssi h’a’m jan’a texnologiyalıq da’wir 

bolg’an  bu’gingi  ku’nde  etnostın’  ornı  h’a’m  a’h’miyeti,  zamanago’y 

---

etnoma’deniy  protsessslerdi,  etnoslar  aralıq  kommunikatsiya  h’a’m  globalizatsiya 

protsessslerde  milliy  o’zgesheliklerin  saqlanıp  qalıw  faktorların  u’yreniw 

a’h’miyetli.  

XX  a’sirde  ja’miyetlik-siyasiy  turmısta  bolg’an  o’zgerisler  tu’rli  etnikalıq 

toparlar  h’a’m  etnoslardın’,  h’a’mde  h’a’r  qıylı  ma’deniyatlardın’  o’z-ara  qarısıp 

ketiwine  alıp  keldi.  Na’tiyjede  etnoma’deniy  baylanıslardın’  ku’sheyiwi 

respublikamız  aymag’ında  jasawshı  jergilikli  subetnoslar  h’a’m  h’a’r  qıylı 

diasporalar  materiallıq  h’a’m  ruwxıy  turmıs  ta’rzinde  u’lken  o’zgeriwlerge  sebep 

boldı,  dep  aytıw  mu’mkin.  Sol  sebepli  bu’gingi  ku’nde  milletler  arasındag’ı, 

etnosiyasiy, etnoja’miyetlik, etnoma’deniy qatnaslar teren’ izertlewler alıp barıwdı 

talap  etpekte.  Ha’zirgi  ku’nde,  en’  da’slep,  tu’rli  etnoslar  h’a’m  diasporalar  tıg’ız 

jasap  atırg’an  etnoslar  aralıq  qatnaslar,  etnoma’deniy  o’z-ara  ta’sir  h’a’m 

ma’deniyatlardın’ bir-birine kirip barıwı, milliy xarakter h’a’m mentalitet, etnoslar 

aralıq  qarama-qarsılıqlar  h’a’m  kelispewshiliklerdin’  sebepleri  h’a’m  olardın’ 

itimallıg’ı, milletshilik h’a’m milliy separatizm, milliy siyasat h’a’m tag’ı basqalar 

sıyaqlı a’h’miyetli ma’selelerdi izlep shıg’ıw aktual a’meliy a’h’miyetke iye. 

Joqarı  oqıw  orınlarında  etnologiya  pa’ninin’  oqıtılıwın  sıpat  jag’ınan 

jetilistiriw  h’a’m  bul  tarawda  izertlew  alıp  barıp  atırg’an  teoretik  alımlar  menen 

a’meliyatshı pedagoglar o’z-ara birge islesiw arqalı jan’asha ruwxtag’ı sabaqlıqlar 

jaratıwları  lazım.  Bul  bag’darda  a’sirese,  batısta  ken’  taralg’an  ma’deniy 

antropologiya  yaki  ja’miyetlik  antropologiyag’a  tiyisli  sabaqlıqlar  h’a’m  oqıw 

qollanbalarınan da paydalanıw kerek. En’ a’h’miyetli  islerden ja’ne biri usı taraw 

ushın  universitetler  oqıw  bag’darlamalarındag’ı  sabaq  saatların  ko’beytiw  h’a’m 

ja’miyetlik  pa’nlerge  qa’nigelestirilgen  «Etnologiya»  kafedraları  yaki  ilimiy 

oraylardı  sho’lkemlestiriw  h’a’m  etnikalıq  antropologiya,  etnikalıq  sotsiologiya, 

etnodemografiya, 

etnoekonomika, 

etnogeografiya, 

etnopedagogika, 

etnopsixologiya,  etnolingvistika  sıyaqlı  bag’darlarda  kurslar  sho’lkemlestiriw 

za’ru’r. 

Ulıwma  alg’anda,  etnologiya  insaniyat  h’a’m  onın’  turmısının’  tu’rli 

ta’replerin izertlewshi pa’n bolıwı menen birge bul pa’n ja’miyetlik turmısta h’esh 

qanday  normativ  o’lshemler  menen  o’lshep  bolmaytug’ın  bir  qatar  o’zine  ta’n 

qa’siyetlerge iye ekenligin aytıp o’tiwimiz mu’mkin. Birinshiden, etnologiya pa’ni 

insanlardın’  du’nyada  ma’deniyatlar  o’zgesheligin  an’lawg’a  bolg’an  turaqlı 

za’ru’riyatın  qanaatlandırıw  missiyasın  atqaradı.  Bul  na’rse  insanlardın’  ruwxıy 

bay  h’a’m  turmıs  ta’rizinin’  na’tiyjeli  bolıwına  alıp  keliwi  mu’mkin.  Ekinshiden, 

etnologiya  adamzat  turmısı,  ja’ma’a’t  ta’rtibi  h’a’m  ja’miyetlik-siyasiy  institutlar 

xızmetinin’  tariyxıy-ma’deniy  mazmunın  izertlew  tiykarında  tariyxıy  ta’jiriybe, 

ma’deniy  (h’a’m  de  biologiyalıq)  mu’na’sibetler  (individual  yamasa  kollektivlik) 

ulıwma  ja’miyetlik  turmısqa,  sonın’  menen  birge,  siyasat  h’a’m  basqarıwg’a 

qanday  ta’sir  etiwin  u’yrenedi.  U’shinshiden,  etnologiya  menen  ko’binese 

izertlewshiler da’slep o’zlerinin’ jeke qızıg’ıwshılıg’ı shen’berinde u’yrenip baradı 

h’a’m bul protsessste  materiallıq qızıg’ıw  yaki qanday da bir ja’miyetlik buyırtpa 

birinshi da’rejeli a’h’miyetke iye bolmaydı. 

Keyingi  25-30  jıl  ishinde  Sogdiana  h’a’m  Baqtriya  aymaqlarında  da  ken’ 

ko’lemde  alıp  barılg’an  ilimiy  izleniwler  sebepli  a’yyemgi  Ferg’anadag’ıday 

---

ko’shpeli sharwa qa’wimlerdin’ bir bo’legi da’rya alaplarında, taw saylarının’ orta 

ag’ısı  h’a’m  eteklerinde  payda  bolg’an  to’mengi,  suwg’a  jaqın  jerlerde 

diyqanshılıq  ete  baslag’anın  ko’remiz.  Ma’selen,  Samarqand  h’a’m  Sug’dtı 

alatug’ın  bolsaq  bul  u’lkede  bir  payıtları  a’yyemgi  Turan  jerinin’  a’psanawiy 

h’u’kimdarı  Afrasiyab  jasag’an.  Ra’wyatlarg’a  qarag’anda,  Samarqand  qalasına 

tiykar  salg’an  batır  da  mine  usı  Afrasiyab  edi.  Keyingi  jıllarda  jergilikli  baspa 

so’zde Afrasiyab Turan h’u’kimdarı eken, Turan bul Tu’rkistan, Afrasiyabta tu’rk, 

degen  ko’z  qaraslar  payda  bolmaqta.  Bul  ma’selenin’  sheshimi  «Avesto»da  o’z 

sa’wleleniwin tapqan. 

«Avesto» kitabında A’miwda’ryadan arqada jaylasqan qa’wim h’a’m elatlar