Anguage and literature

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Е.Ю.Мягкова. Эмоциональная нагрузка слова: опыт психолингвистического исследования. – Воронеж, 1990. С. 85.
2. В.И.Шаховский, Категоризация эмоций в лексико-семантической системе языка: Изд. 2-е, испр. и доп. – Москва: УРСС, 2008.
С. 208.
3. Л.А.Пиотровская. Эмотивность как языковая категория // Вестник Санкт-Петербургского университета, 1993. Сер. 2, Вып. 2 (№9)
4. Cornelius R.R. The science of emotion: Research and tradition in the psychology of emotions // Prentice-Hall, Upper Saddle River, NJ.
1996.

---

48
e-mail: [e-mail]
Kichik tadqiqot
Ma’lumki, borliqdagi, tabiat va jamiyatdagi barcha narsa 
va hodisalar davri, hajmi, shakli, uzoq-yaqinligi, harorati, 
maza-ta’mi, sifat va miqdoriga asosan ajratiladi, farqlanadi 
va o‘ziga xos belgisiga ko‘ra nomlanadi. Narsa va hodisalar-
ning bu kabi turli xususiyatlari, shubhasiz, tilning lug‘aviy 
ma’no guruhlarida o‘z ifodasini topadi hamda darajasiga ko‘ra 
nomlanadi; til tizimida har biri alohida lug‘aviy birliklar si
-
fatida boshqalari bilan darajaviy (gradual) munosabatlarni 
shakllantiradi.
O‘zbek tili lug‘at boyligini lug‘aviy ma’no guruhlariga 
ajratish so‘zlararo ma’noviy munosabatlarni o‘rgatish bilan 
chambarchas bog‘liq. Tilshunoslikda til hodisalarini tizimli 
o‘rganish usuli maydonga kelgunga qadar so‘zlararo ma’noviy 
munosabatlar tushunchasi ostida, asosan, sinonimiya va 
antonimiya munosabatlari o‘rganib kelingan. Keyingi payt-
larda sistem tilshunoslik yo‘nalishida ish olib borgan ayrim 
o‘zbek tilshunoslarining ishlarida lug‘aviy ma’no guruhlarida 
til tizimi sistemaviy munosabatlar bilan chegaralanib qol-
masdan, 
giponimik
(tur-jins), 
partonimik
(butun-bo‘lak) va 
graduonimik
(darajalanish) munosabatlariga ham egaligi
ta’kidlanadi. Lug‘aviy ma’no guruhlari doirasida ma’no da
-
rajalarini ifodalovchi leksik birliklarga 
graduonimiya
deyiladi. 
So‘z (leksema)larning ma’noviy guruhlarini tashkil qiluvchi til 
birliklari sinonimik qatorlar singari graduonimik qatorlarni ham 
tashkil qiladi. Masalan, 
do‘st
, 
o‘rtoq
, 
jo‘ra
, 
oshna
so‘zlarida 
dominant so‘z 
“do‘st”
o‘rtoq, oshna, jo‘ra sinonimik qa-
torini tashkil qilgani singari 
oqish
,
 oqimtir
, 
oq
, 
oppoq
so‘zlari 
ham bir 
oqlik
graduonimik qatorini tashkil qiladi. Lekin keltiril
-
gan misollardan shuni anglash mumkinki, sinonimik qatorda 
shakl jihatidan turlicha so‘zlar ma’noviy jihatdan bir guruhni 
tashkil qilgan bo‘lsa, graduonimik qatorda bunday emas. 
Graduonimik qatorga jamlangan so‘zlar shaklan sinonimlar-
ga o‘xshamaydi, balki, ko‘pincha, bir so‘zning turli shakllari 
bo‘lib, faqat shu so‘zlarni anglatgan biror belgi yoki xususiyat 
(ortiq yoki kamligi) darajasiga ko‘ra bir ma’noviy guruh yoki qa
-
torni tashkil qiladi. Bu jihatdan graduonimlar antonimlarga (
kat
-
ta-kichik
, 
tor-keng
–
hajm-shakl
darajasidagi zidlikka ko‘ra) 
biroz o‘xshaydi. Biroq zidlanish darajasi jihatidan graduonim 
va antonimlar ham bir-biridan farqlanadi.
Qiyoslang: