Samarqand davlat universiteti geografiya va ekologiya fakulteti geografiya tabiiy recurslar kafedrasi

Stansiy
alar 
I 
II III IV 
V 
VI VII VIII IX 
X XI XII Yillik 
Toshken
t
4,8 6,5 8,9 13,1 18,0 19,3 19,4 17,2 13,5 9,4 5,5 3,7 139,3 
Samar-
qand 
5,3 6,3 8,9 12,5 16,9 19,7 20,4 18,7 14,8 10,1 5,8 4,5 143,9 
Tomdi 
5,4 7,2 10,8 14,4 18,6 20,3 20,1 18,7 14,5 10,6 6,2 4,5 151,3 
Yozda (iyun – avgust oylarida) Quyosh nur sochib turadigan davri nur 
sochish mumkin bo‗lgan davrning 84-95% ni, qishda (dekabr - fevral) esa 40-
50% ni tashkil etadi. 
O‗rta Osiyoning tog‗li qismida Quyoshning nur sochib turish davri 
tekislikka nisbatan 600-700 soat kam bo‗ladi: tog‗larning 2000 metr 
balandlikkacha bo‗lgan qismida Quyosh yiliga o‗rtacha 2300-2500 soat nur 
sochib turadi. Buning asosiy sababi tog‗ yon-bag‗ir bo‗ylab ko‗tarilgan sari 
bulutli kunlarning ortib borishi, tog‗ yon-bag‗irning quyoshga nisbatan holati 
(shimol, janub va hokazolar)dir. Region hududida Quyoshning nur sochib turish 
davri va u bilan bog‗liq xolda yalpi radiatsiyasining miqdori ham o‗zgarib 
turadi. Shu sababli Toshkentda Quyosh yiliga o‗rta hisobda 2889 soat nur 
sochib tursa, eng janubda joylashgan Termizda bu ko‗rsatkich 3095 soatni 
tashkil etadi. Bu Moskva shahri oladigan quyosh radiatsiyasi miqdoridan ikki 
marta (1600) ko‗p demakdir. O‗rta Osiyo iqlimining tashkil topishida atmosfera 
sirkulyatsiyasining (havo massalarining almashinib turishi) roli muhimdir. 

---

33 
Umumlashtirib aytilsa, o‗lka hududiga asosan uchta mo‗‘tadil, Arktika va 
tropik havo massalari ta‘sir etib turadi.
Qish oylarida O‗rta Osiyoga ko‗proq Arktika va mo‗‘tadil havo massalari 
ta‘sir etadi. Arktika havo massalari Shimoliy Muz okeanidan G‗arbiy Sibir va 
Ural orqali, shuningdek, shimoliy – sharq tomondan Sharqiy Sibir orqali kirib 
keladi. Bu havo tipik sovuq havo bo‗lib hisoblanadi. Sibir antitsiklonining 
markaziy o‗qi O‗rta Osiyoning shimolida ancha kuchli bo‗lib, u Ustyurtning 
janubi – Quyi Amudaryo – Qarotov chizig‗igacha bo‗lgan hududlarda o‗z 
ta‘sirini ko‗rsatadi. Shuning uchun O‗rta Osiyoning shimoliy qismi uzoq davom 
etadigan, qattiq sovuqli, erimay uzoq turadigan qor qatlamli qishga xosdir. 
O‗rta Osiyoning janubiga esa sovuq faslda siklon jarayonlarning rivojlanishi 
xos bo‗lib, qishi yog‗in-sochinli, o‗zgaruvchan, qor yupqa qatlamni tashkil 
etishi bilan harakterlanadi. Ayrim yillari, Sibir antitsikloni O‗rta Osiyoning 
janubiga ham kirib borib havoni sovutib yuboradi. Shuning uchun o‗lkada 
haroratning yillik tebranib turishi (amplatudasi) katta ko‗rsatkichlarga ega. 
O‗rta Osiyo iqlimining juda ham kontinentaligi uning o‗ziga xos xususiyatidir.
Qishda O‗rta Osiyo hududiga ba‘zan iliq tropik havo massalari Eron-
Afg‗oniston tomonidan kirib keladi. Natijada, O‗rta Osiyoning janubiy qismida 
mo‗‘tadil mintaqa sovuq havosini Eron va Afg‗onistondan kirib kelgan iliq 
tropik havosidan ajratib turuvchi qutb fronti vujudga keladi. Front chizig‗i 
atrofida ob-havo beqaror bo‗lib, siklonlar harakati kuchayib Kaspiy dengizining 
Janubi va Kopetdog‗ bilan Paropomiz tog‗larining oralig‗ida Tajang va 
Murg‗ob vodiylari orqali O‗rta Osiyoga kirib keladi hamda Shimoliy-Sharq 
tomonga qarab harakat qiladi, oqibatda Qozog‗iston hududida u kuchsizlanib 
qoladi. Siklonlar o‗zi bilan issiq tropik havo massalarini olib kelganligi tufayli 
ular qoplab olgan joylarda havo ilib (harorat 15-20
0
gacha ko‗tariladi), bulutlar 
ko‗payib, natijada yog‗inlar yog‗adi. Qishda siklonlar Sharqqa va Shimoliy-
Sharqqa qarab harakat qiladi, oqibatda O‗rta Osiyoga shimoliy – g‗arbdan, 
shimol va g‗arbdan mo‗‘tadil (qutbiy), ba‘zan Arktika havo massalari kirib 
keladi. Shuni eslatib o‗tish kerakki, ba‘zan qishda Arktika sovuq havo massasi 
kelib uzoq vaqt turib qolsa havoning harorati juda ham pasayib ketadi. Masalan 
1930, 1948, 1949 yillarning yanvar, 1969 yilning dekabr oyida havo harorati – 
35
0
sovib ketgan. 1969 yilning dekabr oyida esa G‗allaorol botig‗ida havoning 
harorati – 40
0 
gacha pasaygan. 
Yilning issiq faslida O‗rta Osiyoning tekislik qismida Janubda havo 
harorati yuqori bo‗lgan muhitda past atmosfera bosimli oblast vujudga keladi. 
Tekislikda bu harorat baland oblastdan kirib kelayotgan havo massalari juda 
ham qizib yer yuzida o‗z xususiyatlarini o‗zgartiradi, bu hol esa yuqori haroratli 
quruq Turon termik depressiyasining vujudga kelishiga olib keladi. Natijada, 
siklonik jarayonlar O‗rta Osiyoning shimoliy yarmida rivojlanadi, janubda esa 
issiq, quruq yog‗insiz tinch ob-havo vujudga keladi. Siklonik jarayonlar O‗rta 
Osiyoning shimolida tez rivojlanib kech bahor va yoz oylarida ko‗p yog‗in 

---

34 
yog‗ishiga sababchi bo‗ladi, yoz janubga nisbatan qisqa, mo‗‘tadil kengliklar 
havosi ta‘sirida o‗tadi. Vaqti-vaqti bilan janubdan kirib keladigan tropik havo 
massalari qisqa muddatli, ta‘siri uncha sezilarli emas. Shuni ta‘kidlab o‗tish 
kerakki, O‗rta Osiyoning tekislik qismining markazida hosil bo‗lgan turon 
termik depressiyasi deb ataluvchi past bosimli oblast, yozda atrofidagi yuqori 
bosimli oblastlardan havo massasini xuddi so‗rg‗ich (nasos) kabi tortib olishi 
oqibatida shimoldan, shimoli-g‗arbdan va g‗arbdan salqin havo massasi Turon 
past tekisligi tomon esadi. Ammo, Turon tekisligi qizib ketganligi tufayli 
o‗zining ob-havosini u qadar o‗zgartira olmaydi, faqat uning haroratini 3-10
0
gacha pasaytiradi, binobarin havo ochiq, quruq, nisbiy namlik kam bo‗lib, 
kondensatsiya jarayoni qiyinlashadi, natijada yog‗ingarchilik bo‗lmaydi. 
O‗rta Osiyo iqlimining shakllanishida uning orografik tuzilishi katta ta‘sir 
ko‗rsatadi. mintaqaning sharqi, shimoli-sharqi, g‗arbi va shimoliy qismi ochiq. 
Shu sababli yuqorida aytganimizdek O‗rta Osiyoning hududiga shimol, 
shimoli-g‗arb va g‗arbdan keluvchi havo massalari hech to‗siqsiz bemalol kirib 
keladi. O‗lkaning janubi va janubi-sharqiy qismlarida tog‗lar bilan o‗ralganligi 
uning iqlimiga muhim ta‘sir ko‗rsatib, namlik va issiqlikni qaytadan 
taqsimlaydi. O‗rta Osiyoning orografik tuzilishi ayniqsa uning hududida 
yog‗in-sochinni qaytadan tarqalishida muhim rol o‗ynaydi. Bir xil balandlikka 
ega bo‗lgan tog‗larning g‗arbiy, janubi-g‗arbiy yon-bag‗irlariga ko‗p yog‗in 
tushsa, nam havo massalariga qarama-qarshi yon-bag‗irlariga juda kam yog‗in 
tushadi (3-chizma). 
O‗rta Osiyoda tipik quruq subtropiklar shakllangan rayonlar bu 
Surxandaryo vodiysining Boysun rayoni va janubi-g‗arbiy Turkmanistonning 
eng chekka qismidir. Bu yerlarda subtropiklarning tashkil topishi bevosita 
orografik omilga bog‗liq. Masalan, baland Hisor tog‗lari shimoldan keladigan 
sovuq Arktika havosining janubga - Surxandaryo vodiysiga o‗tishiga to‗sqinlik 
qilib, Boysun rayonida yil bo‗yi haroratning yuqori bo‗lishini ta‘minlab, 
subtropik iqlimning shakllanishiga imkon beradi. O‗rta Osiyo orografik 
tuzilishining uning iqlimiga, meteorologik elementlarning xususiyatlariga va 
landshaftlariga ta‘sir etishi haqida ko‗plab misollar keltirish mumkin. O‗rta 
Osiyo tog‗li va tog‗ bilan tekislik tutashgan rayonlarda juda ko‗pchilikka 
ma‘lum bo‗lgan, vaqti-vaqti bilan esib turadigan mahalliy shamollar «Afg‗on», 
«Qo‗qon», «Xavost», «Baom» va boshqalardir. Ana shu shamollarning 
hammasining vujudga kelishi ham bevosita orografik omil bilan bog‗liq holda 
hosil bo‗ladi. Turon pasttekisligining juda katta maydonlari qumli cho‗llar bilan 
(Qoraqum, Qizilqum) hamda sho‗rxoklar bilan qoplangan. Bu yerda o‗simlik 
qoplami yo‗q qilinib yuborilgan. Yuqorida aytib o‗tilganidek, O‗rta Osiyo 
tekislik qismi juda katta miqdorda quyosh radiatsiyasi oladi. Shuning uchun yoz 

---

35 
vaqtlari Turon pasttekisligida havo juda qizib o‗zgarib (tranformatsiya) ketib, 
past bosimli,