Лойиха тахлил марузалар курси- 2009. doc

2.3.
Лойиҳа
 
ҳаёт
 
цикли
 (
даври
)
нинг
 
асосий
 
босқичлари
. 
 
Лойиҳа
 
ҳаёт
 
цикли
(
даври
)
деб
, 
лойиҳа
юзага
келган
вақтдан
токи
у
тугатилгунга
қадар
ўтган
вақт
оралиғига
айтилади
. 
Лойиҳа
босиб
ўтиши
лозим
бўлган
ҳолатларга
эса
фазалар
, 
босқичлар
дейилади
. 
Лойиҳалар
ҳаёт
цикли
(
даври
) 
нинг
қуйидаги
босқичлари
фарқланади
: 
I. 
Инвестиция
олди
босқичи
. 
а
) 
инвестиция
имкониятларининг
таҳлили
; 
б
) 
дастлабки
техник
-
иқтисодий
асослаш
; 
в
) 
техник
-
иқтисодий
асослаш
; 
г
) 
инвестиция
имкониятлари
тўғрисида
ахборот
. 
II. 
Инвестиция
босқичи
. 
а
) 
музокаралар
олиб
бориш
ва
шартномалар
тузиш
; 
б
) 
лойиҳалаштириш
; 
в
) 
қуриш
(
қурилиш
ишларини
амалга
ошириш
); 
г
) 
маркетинг
; 
д
) 
ходимларни
ўқитиш
. 
III. 
Эксплуатация
босқичи
. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

22 
а
) 
қабул
қилиш
ва
ишга
тушириш
; 
б
) 
ускуналарни
алмаштириш
(
янгилаш
); 
в
) 
кенгайтириш
, 
инновация
. 
Меҳнат
сиғимига
кўра
, 
ЛХЦ
ни
қуйидагича
тасаввур
қилиш
мумкин
: 
Босқичлар
Концепция
Режалашти
риш
Лойиҳалаш
тириш
Қурилиш
Якунлаш
Вақт
3 % 
5% 
20% 
60% 
12% 
Лойиҳанинг
концепциясини
ишлаб
чиқиш
лойиҳанинг
якуний
мақсадлари
ва
бу
мақсадларга
эришиш
йўлларини
белгилашни
ўз
ичига
олади
. 
Бунда
муқобил
мақсадлар
кўриб
чиқилади
, 
ҳажмлар
, 
муддатлар
, 
фойда
хажми
миқдоран
солиштирилади
. 
Лойиҳани
яшовчанлигини
баҳолаш
дастлабки
техник
-
иқтисодий
асослаш
мазмунини
ташкил
этади
. 
Бунда
бир
неча
муқобил
вариантлар
кўриб
чиқилади
ва
қиймати
ҳамда
фойда
бўйича
баҳоланади
. 
Лойиҳани
режалаштириш
босқичида
лойиҳа
бўйича
ишлар
режаси
тузилади
. 
Бу
режада
ишларнинг
таркибий
ва
вақт
бўйича
босқичлари
, 
ижрочилари
аниқланади
. 
Биз
фақат
инвестиция
олди
босқичини
ўрганамиз
, 
холос
. 
ЛХЦни
характерлаган
холда
қуйидагиларни
ажратиб
кўрсатиш
мумкин
: 
1. 
Лойиҳа
ғояси
.
2. 
Муаммо
таҳлили
(
мақсадлар
, 
талаблар
, 
вазифалар
). 
3. 
Концепцияни
ишлаб
чиқиш
(
ишлаб
чиқишга
қўйилган
талаблар
, 
амалга
ошириш
имкониятлари
таҳлили
, 
муқобил
концепциялар
). 
4. 
Лойиҳани
ишлаб
чиқиш
. 
5. 
Лойиҳани
амалга
ошириш
(
иш
ҳужжатлари
, 
харид
, 
синов
, 
қабул
қилиш
). 
6. 
Эксплуатация
(
натижалар
синови
, 
техник
хизмат
кўрсатиш
). 
7. 
Тугатиш
(
демонтаж
, 
сотиш
, 
ривожлантириш
ҳақида
қарор
қабул
қилиш
ва
янги
лойиҳа
). 
Лойиҳани
ишлаб
чиқишнинг
турли
босқичларида
турли
даражадаги
аниқликка
эришилади
ва
таваккалчиликка
йўл
қўйилади
. 
2.4.
Давлатнинг
 
инвестиция
 
лойиҳалари
 
Лойиҳа
таҳлилининг
турли
бўлимлари
доирасидаги
тадқиқотлар
лойиҳанинг
ўзаро
келишиб
олинган
вазифаларидан
келиб
чиқиб
олиб
борилиши
лозим
. 
Кўпинча
бу
вазифалар
, 
ҳудуддаги
маҳаллий
шароитлар
лойиҳани
амалга
оширишга
кўрсатадиган
таъсирни
ҳисобга
олган
ҳолда
алоҳида
секторларни
ривожлантириш
дастурларини
акс
эттиради
. 
Бу
вазифалар
ҳарактерига
қуйидагилар
ҳам
таъсир
кўрсатади
: 
•
турли
тадбирларни
ўтказишни
кимга
(
давлат
ёки
хусусий
секторга
) 
топшириш
тўғрисида
жамиятнинг
ҳоҳиш
-
иродаси
. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

23 
•
давлат
лойиҳалари
олдига
қўйилган
мақсадлар
бўйича
ижтимоий
гуруҳларнинг
ўзаро
келишувга
эришишига
ёрдам
берувчи
жараёнлар
. 
Илмий
-
тадқиқотлар
якунлари
ҳамда
тўпланган
тажриба
шуни
кўрсатадики
, 
давлатнинг
фаоллилиги
кўламларини
қисқартириш
ҳамда
давлат
дастурларини
хусусий
иқтисодий
фаолият
учун
қулай
сиёсий
шароитлар
яратишга
йўналтириш
фойдалироқ
бўлар
экан
. 
Бозор
иқтисодиётига
эга
давлатларда
ҳам
сиёсатчилар
ва
иқтисодчилар
давлатнинг
нафақат
бевосита
давлат
корхоналари
фаолиятидаги
ролига
, 
шу
билан
бирга
давлат
анъанавий
иштирок
этиб
келган
инфратузилма
ва
ижтимоий
хизматлар
соҳасидаги
ролига
ҳам
иккиланиш
(
шубҳа
) 
билан
қарашади
. 
Хусусий
секторнинг
бу
соҳаларда
иштирок
этиш
учун
интилишига
бош
сабаб
менежерлар
шахсан
жавобгар
бўлган
шароитда
объектлар
фаолияти
самарадорлигини
ошириш
имконияти
мавжудлиги
ҳисобланади
. 
Хусусий
инвесторлар
маиший
хизматларга
муваффақиятли
жалб
қилинган
ҳолларда
молиявий
ресурсларга
эга
бўлиш
имкониятлари
кенгайишидан
ҳам
маълум
маънода
манфаатдорлик
келиб
чиқади
. 
Пухта
ўйланган
макроиқтисодий
сиёсат
юритаётган
мамлакатларда
инвестицияланган
капиталлардан
келадиган
даромад
анча
юқори
. 
Иқтисодиётдаги
хатоликлар
нисбатан
катта
бўлмаган
мамлакатларда
инвестициялардан
келадиган
самара
10%
дан
анча
ортиқ
ва
20%
гача
ҳамда
ундан
ҳам
кўпроққа
етади
. 
Нотўғри
макроиқтисодий
сиёсат
юритаётган
(
шунингдек
, 
валюта
мукофоти
юқори
бўлган
) 
мамлакатларда
инвестициялардан
келадиган
самара
(
қайтим
) 
бор
-
йуғи
10% 
га
етади
ва
кўпинча
ундан
ҳам
паст
бўлади
. 
Макроиқтисодий
сиёсатни
тўғри
ва
нотўғри
олиб
бораётган
ҳар
иккала
гуруҳ
давлатларида
ҳам
хусусий
, 
ҳам
давлат
инвестицияларидан
олинадиган
фойда
жами
инвестицияларнинг
миллий
ҳажмидаги
давлат
инвестициялари
улушига
мутаносиб
тарзда
ўзгаради
. 
Давлат
инвестициялари
улуши
паст
бўлган
шароитда
инвестиция
самараси
(
қайтими
) 
юқори
бўлиши
, 
бу
улуш
40% 
гача
ва
ундан
юқори
бўлса
, 
кескин
пасайиб
кетиши
кузатилади
. 
Кузатилган
бу
икки
қонуният
ҳам
давлат
фаолиятини
ўзгартириш
, 
яъни
макроиқтисодий
хатоликларни
қисқартириш
ва
иқтисодий
фаолиятда
давлат
ролини
пасайтириш
мақсадга
мувофиқ
эканлигини
кўрсатади
. 
Бир
вақтнинг
ўзида
хусусий
секторнинг
макроиқтисодий
сиёсат
мақсадларини
белгилашда
ҳамда
лойиҳаларда
иштироки
кенгайтирилгандагина
бундай
ўзгаришлардан
ютуққа
эришиш
мумкин
. 
Хусусий
капитал
иштироки
учун
шароитларни
яхшилаш
зарурати
лойиҳаларни
ким
амалга
ошириши
кераклиги
ҳамда
хусусий
капитал
иштироки
кўзда
тутилган
лойиҳаларни
ким
ишлаб
чиқиши
кераклиги
тўғрисида
сўров
ўтказишни
, 
шунингдек
, 
мавжуд
давлат
тузилмалари
ва
сиёсати
иқтисодиётнинг
янги
секторларга
хусусий
капитални
киритишга
қай
даражада
ёрдам
бериши
ёки
тўсқинлик
қилишини
кўриб
чиқиш
зарур
.
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

24 
2.5.
Лойиҳа
 
иштирокчиларининг
 
фаоллигини
 
таъминлаш
 
Лойиҳа
мақсади
, 
таҳлил
чизмаси
ва
режалаштириш
барча
манфаатдор
томонларнинг
ҳамкорлиги
жараёнида
мунтазам
мувофиқлаштириб
борилсагина
, 
давлат
ихтиёрида
қолган
лойиҳалар
муваффақиятли
амалга
оширилиши
мумкин
. 
Бу
манфаатдор
томонлар
жумласига
лойиҳа
туфайли
зарар
кўрувчилар
ҳам
, 
фойда
олувчилар
ҳам
, 
лойиҳани
амалга
ошириш
ва
эксплуатация
қилиш
учун
масъул
бўлган
ташкилот
ходимлари
ҳам
, 
шунингдек
, 
давлат
бошқарув
идоралари
, 
сиёсатчилар
ҳамда
молиячилар
ҳам
киради
. 
Лойиҳа
вазифалари
ва
кўламини
белгилаш
учун
ҳамда
лойиҳани
тайёрлашда
, 
бошқаришда
, 
ишлаб
чиқариш
графигини
ўрнатишда
турли
гурухларнинг
ролини
ва
масъулиятини
аниқлаш
учун
бу
гурухлар
иштирокида
(
ҳамкорлигида
) 
режалар
ишлаб
чиқиш
жараёнидан
тобора
кўп
фойдаланилмоқда
. 
Лойиҳаларни
режалаштиришга
бундай
ёндашув
икки
томонлама
устунликка
эга
. 
Биринчидан
лойиҳаларни
ҳамкорликда
режалаштириш
ўзаро
келишувга
эришишга
ёрдам
беради
ҳамда
иштирокчиларни
лойиҳа
мақсадлари
ва
вазифаларига
тарафдорликларини
таъминлайди
. 
Тажриба
шуни
кўрсатадики
, 
бундай
режалаштирилган
лойиҳа
муваффақиятли
ва
яшовчан
бўлади
. 
Иккинчидан
, 
турлича
манфаатларга
эга
бўлган
иштирокчиларнинг
жалб
қилиниши
экспертлар
гуруҳлари
ўртасида
лойиҳа
харажатлари
ва
натижаларининг
нисбий
қиймати
тўғрисидаги
тортишувларга
нисбатан
самаралироқдир
.
Иқтисодиётни
ривожлантиришнинг
турли
лойиҳалари
шундай
натижаларга
олиб
келадики
, 
уларни
объектив
баҳолаб
бўлмайди
(
масалан
: 
ҳайвонот
турларини
йўқолиб
кетиши
). 
Агар
режалаштириш
жараёнига
манфаатдор
томонлар
, 
керак
бўлса
, 
маҳаллий
аҳоли
ва
халқаро
жамият
жалб
этилса
, 
илгари
ечилиши
гумон
бўлган
муаммоларни
ечиш
учун
ҳам
имкон
топилиши
мумкин
.