Лойиха тахлил марузалар курси- 2009. doc

8.2.
Атроф
-
муҳитни
 
ҳимоя
 
қилишни
 
молиялаштириш
 
манбалари
 
Атроф
-
муҳитни
муҳофаза
қилиш
мақсадларини
кўзлаш
лойиҳа
-
смета
харажатларида
ўз
аксини
топади
. 
Иқтисодий
ривожланиш
муаммоларини
инсонлар
томонидан
илмий
ўрганиш
кучайиши
билан
лойиҳаларнинг
экотизимга
таъсирини
жуда
бўлмаганда
минимал
хавфсизлик
меъёри
даражасига
тушириш
имкони
пайдо
бўлади
. 
Бу
меъёрларга
инсон
саломатлигига
бўлган
хавф
даражаси
,
атроф
-
муҳитга
зарарли
моддаларни
чиқариш
меъёрлари
ва
бошқалар
мисол
бўлади
. 
Лойиҳалар
экотизимни
муҳофаза
қилиш
бўйича
чет
эл
мамлакатлари
билан
тузилган
шартномалар
бузилишига
олиб
келиши
керак
эмас
. 
Айрим
ҳолларда
лойиҳа
таъсирида
экологик
ҳолат
салбий
томонга
қараб
ўзгариши
ва
бунга
рухсат
берилиши
ҳам
мумкин
. 
Мисол
учун
, 
аҳоли
жойлашган
жой
яқинига
темир
йўл
қуриш
лойиҳалаштирилса
ва
бу
лойиҳа
амалга
ошса
, 
шовқин
кўпаяди
ҳамда
бу
аҳоли
яшаш
тарзига
салбий
таъсир
этиши
мумкин
. 
Лойиҳада
бу
салбий
таъсирни
бартараф
қилиш
йўллари
бўлиши
керак
. 
Бунинг
учун
аҳолини
бошқа
жойга
кўчириш
ёки
шовқинни
камайтирадиган
мосламаларни
уйларга
ўрнатиш
керак
. 
Бу
, 
албатта
, 
қўшимча
харажатларга
олиб
келади
. 
Ундан
ташқари
айрим
вақтларда
аҳолини
компенсация
бериш
йўли
билан
ҳам
рози
қилиш
мумкин
. 
Мисол
учун
, 
электростанция
қуриш
лойиҳаси
амалга
оширилса
, 
корхона
эгалари
атрофда
яшовчи
аҳолига
электроэнергияни
текинга
беришни
ўз
бўйнига
олади
. 
Экологик
таъсирни
бартараф
қилиш
муаммоси
инвестиция
олди
босқичида
ҳал
қилиниши
керак
, 
шунда
бу
жараёнга
қилинадиган
харажатлар
энг
кам
миқдорда
бўлади
. 
Умуман
, 
лойиҳаларни
ишлаб
чиқиш
ва
амалга
ошириш
харажатларида
атроф
-
муҳитни
ҳимоя
қилиш
харажатлари
тахминан
5% 
ини
ташкил
этади
.
Экологик
лойиҳалар
харажатини
умумий
лойиҳадан
фойда
кўрадиган
шахслар
қоплаши
керак
. 
Агар
лойиҳа
давлат
томонидан
амалга
оширилса
, 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

65 
харажатлар
манбаи
давлат
бюджети
ҳисобланади
. 
Лекин
масалага
бундай
ёндашувнинг
ўзига
хос
камчиликлари
ҳам
мавжуд
. 
Мисол
учун
, 
пировардида
экологик
лойиҳа
туфайли
ким
манфаатдор
эканлигини
аниқлаш
жуда
қийин
, 
ундан
ташқари
лойиҳанинг
мақсади
йўқотилган
ёки
бузилган
экологик
элементларни
тиклаш
ёки
хавф
олдини
олиш
бўлиши
мумкин
. 
Бунда
ютуқ
тўғрисида
фикр
юритилмайди
. 
Агар
металлургия
комбинати
атроф
-
муҳитни
бўлғаётган
бўлса
, 
экологик
хавфни
бартараф
қилиш
харажатларини
ўз
бўйнига
олиши
керак
. 
Сел
хавфидан
сақланиш
учун
канал
қурилиши
харажатларининг
манбаи
давлат
бюджетидир
. 
Атроф
-
муҳитни
ифлосланишдан
асраш
учун
кураш
рухсатномалар
ва
лицензиялар
олиш
тартибини
жорий
этиш
йўли
билан
ҳам
амалга
оширилади
. 
Корхоналар
ташқи
муҳитга
маълум
миқдорда
зарарли
моддалар
чиқариши
учун
лицензия
оладилар
. 
Бунинг
учун
заҳарли
моддаларни
атмосферага
чиқариш
, 
вақт
бирлигида
сувларга
оқаваларни
ташлаш
меъёрларини
вужудга
келтириш
зарур
. 
Бу
меъёрлар
ҳамма
турдаги
корхоналар
учун
умумий
қилиб
тузилганлиги
учун
ҳам
яхши
самара
бермайди
. 
Шунинг
учун
тажрибада
ҳар
хил
соҳадаги
корхоналар
учун
алоҳида
меъёрлар
белгиланади
. 
Индивидуал
меъёрлар
корхона
жойлашганган
жойга
қараб
ўзгариши
мумкин
. 
Тадбирлардан
яна
бири
атроф
-
муҳитнинг
экологик
ҳолатига
салбий
таъсир
кўрсатган
корхоналарга
жарима
солиш
ҳисобланади
. 
Жарималар
тизимини
пухта
ўйлаб
вужудга
келтириш
атроф
-
муҳитни
ифлослантиришдан
сақлаб
қолади
.
Жаҳон
банки
томонидан
амалга
ошириладиган
лойиҳалар
асосан
индивидуал
меъёрларга
асосланган
. 
Айрим
мамлакатлар
тажрибасида
меъёрдан
юқори
бўлган
чиқиндилар
савдо
-
сотиғи
амалга
оширилади
. 
Мисол
учун
, 
шаҳарларда
ҳавога
заҳарли
моддалар
чиқаришни
камайтиришда
ана
шундай
тадбир
қўлланилади
ва
бу
ижобий
натижага
олиб
келган
. 
Шаҳарларда
жойлашган
корхоналарга
ҳавога
маълум
миқдорда
(
шаҳарни
ўртача
ифлослаш
даражасига
унчалик
таъсир
этмайдиган
миқдорда
) 
заҳарли
моддалар
чиқариш
учун
рухсат
берилган
. 
Айтайлик
, 
ё
бир
корхона
янги
технология
жорий
қилиш
йўли
билан
ҳавога
заҳарли
моддалар
чиқаришни
маълум
миқдорда
камайтирди
. 
Қолган
корхоналар
бу
корхонадан
ортиқча
чиқарилган
заҳарли
моддаларни
сотиб
олишлари
керак
. 
Бундай
ҳол
бошқа
корхоналарни
ҳам
янги
, 
илғор
технологияларни
тадбиқ
қилишга
ундайди
. 
Муҳокама
учун
саволлар
: 
1.
Экологик
таҳлил
қилишдан
мақсад
. 
2.
Экологик
таҳлилнинг
моҳияти
тушунтириб
беринг
. 
3.
Экологик
таҳлилнинг
вазифасини
айтинг
. 
4.
Экологик
бошқариш
деганда
нима
тушунилади
?
5.
Лойиҳаларнинг
салбий
оқибатларини
бартараф
қилиш
йўллари
қандай
? 
6.
Экотизим
нима
?
7.
Экологик
лойиҳалар
харажатларини
қоплаш
манбаларига
изоҳ
беринг
. 
8.
Экологик
лойиҳалар
қандай
тузилади
?
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

66 
9-
мавзу
. 
Ижтимоий
 
таҳлил
. (4 
соат
) 
Режа
: 
 
9.1.
Ижтимоий
таҳлилнинг
моҳияти
ва
таркибий
қисмлари
. 
9.2.
Аҳолининг
ижтимоий
-
маданий
ва
демографик
хусусиятлари
. 
9.3.
Лойиҳаларни
амалга
оширишда
манфаатдорликни
таъминлаш
. 
9.4.
Лойиҳанинг
ижтимоий
-
иқтисодий
ривожланишида
хотин
-
қизларнинг
роли
. 
9.5.
Ижтимоий
таҳлилда
мутахассислар
масаласи
. 
Адабиётлар
:
Электрон
дарсликлар
, 
кадоскоп
, 
компьютер
, 
слайдлар
:
 
Таянч
 
иборалар
: 
Ижтимоий
 
таҳлил
, 
ижтимоий
 
лойиҳалар
, 
аҳолининг
 
ижтимоий
-
маданий
 
хусусиятлари
, 
аҳолининг
 
демографик
 
хусусиятлари
, 
лойиҳа
 
ва
 
маҳаллий
 
маданият
, 
лойиҳалардан
 
манфаатдорлик
, 
лойиҳаларда
 
хотин
-
қизлар
 
роли
, 
мутахассислар
 
малакаси
, 
ижтимоий
 
лойиҳаларни
 
молиялаштириш
, 
лойиҳалар
 
самарадорлиги
.
 
9.1.
Ижтимоий
 
таҳлилнинг
 
моҳияти
 
ва
 
таркибий
 
қисмлари
 
 
Ҳар
қандай
лойиҳа
самарали
амалга
оширилиши
учун
ижтимоий
таҳлилнинг
аҳамияти
катта
. 
Лойиҳанинг
таклиф
этилаётган
у
ёки
бу
варианти
аҳолининг
мақсадли
гуруҳи
манфаати
талабларига
жавоб
бериши
ёки
бермаслигини
аниқлаш
ижтимоий
таҳлилнинг
вазифаси
ҳисобланади
. 
Ижтимоий
таҳлил
лойиҳа
ва
у
йўналтирилган
ижтимоий
гуруҳнинг
ўзаро
мувофиқ
келишини
яхшилаш
бўйича
тадбирларни
таклиф
этади
. 
Шунингдек
, 
ижтимоий
таҳлил
аҳоли
томонидан
қўллаб
-
қувватланадиган
ҳамда
жамоатчилик
фикри
ва
қарашларидаги
ўзгаришларни
рағбатлантириш
йўли
билан
лойиҳа
мақсадларига
эришишни
таъминлайдиган
лойиҳа
стратегиясини
белгилайди
. 
Ижтимоий
таҳлил
қилинмаган
лойиҳа
мазмунига
уни
ишлаб
чиқарувчиларнинг
маданий
қарашлари
лойиҳа
мўлжалланган
кишиларнинг
маданий
қарашларига
нисбатан
кўпроқ
таъсир
кўрсатади
. 
Ижтимоий
таҳлил
лойиҳа
таҳлилининг
бошқа
турлари
билан
бирга
ўтказилиши
керак
. 
Лойиҳа
таҳлилининг
бошқа
турлари
сингари
ижтимоий
таҳлил
ҳам
лойиҳа
олди
босқичида
бошланиб
, 
лойиҳа
даврининг
кейинги
ҳар
бир
босқичида
давом
этиши
керак
. 
Ижтимоий
таҳлил
тўрт
асосий
соҳага
эътиборни
жамлайди
. 
Булар
: 
1.
Лойиҳага
таъсир
кўрсатадиган
аҳолининг
ижтимоий
-
маданий
тавсифи
, 
миқдорий
тавсифи
ва
ижтимоий
тузилмаси
бўйича
таҳлил
.
2.
Лойиҳа
амал
қиладиган
ҳудуддаги
аҳоли
томонидан
ишлаб
чиқаришни
ташкил
қилиш
шакллари
, 
шу
жумладан
, 
оилалар
, 
уй
хўжаликлари
тузилмаси
, 
ишчи
кучининг
мавжудлилиги
, 
ерга
эгалик
қилиш
шакллари
, 
ресурслардан
фойдаланиш
имконияти
ва
улардан
фойдаланишни
тартибга
солиш
масалалари
таҳлили
. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

67 
3.
Лойиҳанинг
маҳаллий
маданият
нуқтаи
назаридан
талабга
жавоб
бериши
, 
хусусий
лойиҳанинг
мавжуд
ижтимоий
меъёрларга
мослашувчанлиги
, 
кишиларнинг
қарашларида
, 
ўз
эхтиёжларини
англашларида
зарур
ўзгаришлар
ясашга
қобиллиги
. 
4.
Лойиҳадан
уни
амалга
оширувчи
ташкилот
ҳамда
маҳаллий
аҳоли
манфаатдорлигини
таъминлаш
стратегияси
. 
Бундан
мақсад
аҳоли
ва
ташкилотларнинг
лойиҳанинг
барча
босқичларида
узлуксиз
иштирокини
таъминлашдир
.